1648 – 1657 r.: Powstanie Chmielnickiego
[ Powrót do historii Polski ]
Powstanie Kozaków Zaporoskich i chłopstwa ruskiego pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego przeciwko magnaterii i szlachcie polskiej. Społeczeństwo na Ukrainie było wtedy bardzo zróżnicowane społecznie, magnateria dążyła do przekształcenia Kozaków w chłopów pańszczyźnianych. Powodowało to liczne bunty, krwawo tłumione przez Polskę.
Bohdan Chmielnicki był przedstawicielem wyższej warstwy kozackiego społeczeństwa. Był szlachcicem, dysponował majątkiem ziemskim. Podstarości Czapliński dokonał zajazdu i zagrabił majątek Chmielnickiego nadany Chmielnickiemu przez hetmana Koniecpolskiego. Czapliński uwiódł także żonę Chmielnickiego i próbował zabić syna, a na jego samego zorganizował zamach. Chmielnicki próbował szukać sprawiedliwości w polskich sądach a nawet u króla, kiedy to nie poskutkowało postanowił wykorzystać niepokoje na Ukrainie i samemu wymierzyć sprawiedliwość.
We wrześniu 1647 roku Chmielnicki zawiązał sprzysiężenie starszyzny kozackiej niezadowolonej z sytuacji na Ukrainie. Spisek wykryto w wyniku donosu. Chmielnicki został aresztowany i osadzony w więzieniu w Kryłowie. Donosy nie wystarczyły jednak na uzyskanie wyroku skazującego i Chmielnickiego zwolniono za poręczeniem. Kiedy odzyskał wolność, rozpoczął przygotowania do ucieczki na Sicz. Dopiero 4 lutego 1648 roku udało się Chmielnickiemu ostatecznie nakłonić Kozaków zaporoskich do wzięcia udziału w spisku. Do 9 lutego toczyły się jedynie drobne starcia. Chmielnicki rozesłał po całej Ukrainie swoich szpiegów, którzy mieli agitować wśród miejscowej ludności za powstaniem. W połowie marca, w Bakczysaraju, zawarł przymierze z Tatarami, których stronnictwo ze stojącym na czele Tuhaj – bejem było nastawione antypolsko.
W pierwszych bitwach – nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami – wojska polskie zaskoczone liczebnością wojsk pod wodzą Chmielnickiego zostały rozbite. Buntownicy przeszli do oblężenia Lwowa, od którego odstąpiono w listopadzie 1648 roku przyjmując okup. Na przełomie października i listopada kozacka armia podeszła pod Zamość. Bohdan Chmielnicki podjął próbę zdobycia tego miasta-twierdzy, po 17 dniach oblężenia zawarto korzystny dla obu stron układ o wypłaceniu przez zamościan okupu. Chmielnicki postanowił wycofać się do Kijowa, a czas zimy wykorzystać na pertraktacje pokojowe.
W 1649 roku nowo wybrany król Jan Kazimierz zawarł z Kozakami ugodę w Zborowie. W lutym 1651 roku ponownie rozpoczęły się działania wojenne na Ukrainie od uderzenia wojsk wojewody kijowskiego Stefana Czarnieckiego na niesforne oddziały kozackie. Pod koniec czerwca rozegrała się wielka bitwa pod Beresteczkiem, w której Tatarzy i Kozacy ponieśli walną klęskę. W Białej Cerkwii zawarto porozumienie nie korzystne dla Chmielnickiego.
Jako ostateczną datę zakończenia powstania Chmielnickiego przyjmuje się styczeń 1654 roku, gdy Chmielnicki zawarł w Perejasławiu unię o włączeniu lewobrzeżnej Ukrainy do Rosji oraz oddanie się Rady Kozackiej w opiekę carowi Rosji. Wypełniając jej postanowienia, Rosja uderzyła na Rzeczpospolitą, rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską, która trwała aż do 1667 roku. W listopadzie 1655 roku wojska polskie i Tatarzy pobili Kozaków w bitwie pod Jezierną, zmuszając Bohdana Chmielnickiego do uznania formalnej zwierzchności Rzeczypospolitej nad Ukrainą. Jak wykazała przyszłość, było to kolejne wymuszone ustępstwo taktyczne Bohdana Chmielnickiego, który nie zrezygnował z dążenia do pełnej niezależności Hetmanatu i prowadził aż do śmierci w 1657 roku samodzielną politykę zagraniczną.