Stefan Żeromski – „Wierna rzeka”

[ Lektury szkolne ]

Stefan Żeromski pracował nad książką „Wierna rzeka” od około 1910 do 1911 roku. Miała być ona jedną z części cyklu powieści historycznych, obrazujących dzieje polskie w XIX wieku. „Wierna rzeka” poświęcona jest tematyce Powstania styczniowego. Powieść, mimo, że powstała jako pierwsza z zamierzanego cyklu, miała być ostatnim ogniwem wielkiej panoramy historycznej, w której prezentując losy trzech pokoleń rodziny Olbromskich, Stefan Żeromski zamierzał opisać obraz żywota duchowego Polski w XIX wieku, dzieje walk wolnościowych i przemian, jakie w trakcie tych walk dokonywały się w łonie społeczeństwa polskiego, a zwłaszcza polskiej szlachty.

Stefan Żeromski pochodził z Kielecczyzny, gdzie walki Powstania styczniowego były bardzo intensywne i trwały długo. Wielu jego bliskich brało udział w Powstaniu lub pomagało Powstańcom, za co byli potem poddawani represjom władz zaborczych. Stefan Żeromski zaczerpnął temat „Wiernej rzeki” z opowiadania ciotki o miłości powstańca Jana Połubińskiego i Anieli Lubowieckiej, która go leczyła, ukrywała i wreszcie pokochała. Autentyczna historia miała inne zakończenie, pisarz rozbudował warstwę historiozoficzną utworu, niemniej zachował klimat folklorystycznej, gminnej gawędy. Stąd podtytuł powieści „klechda”, w 1925 roku rozwinięty jako „klechda domowa”, której cechy to:

– związek z lokalnymi zwyczajami oraz wierzeniami – autor nawiązuje do znanego w okolicach Rudy Zajączkowskiej nazywania rzeki Łośnej – Wierną Rzeką i nadaje jej w utworze sensy symboliczne,
– charakterystyczna kreacja narratora, który ogranicza swe kompetencje, zmusza czytelnika do oglądania świata oczami postaci powieściowych, nie jest wszechwiedzący, zajmuje natomiast postawę uczuciową wobec wydarzeń, o których opowiada, co zbliża go do ludowego gawędziarza,
– zachowanie realiów społecznych i obyczajowych, czyli nieakceptowana społecznie i obyczajowo miłość księcia i prostej dziewczyny,
– tematem są legendarne dzieje regionu bądź miejscowości, sławne postaci, wydarzenia lub pamiątki, a „Wierna rzeka” podejmuje temat historyczny walk narodowowyzwoleńczych,
– istotną rolę odgrywają elementy fantastyczne, w powieści jest obraz nawiedzonego dworu, pojawianie się ducha Dominika Rudeckiego w zrujnowanym dworze.

Autentycznych postaci i zdarzeń jest w powieści niewiele. Prawie wszystkie są skupione w rozdziale pierwszym, będącym jakby wstępem powieści. W rozdziałach następnych informacje o rzeczywistych postaciach i wypadkach pojawiają się tylko wyjątkowo. Tematem „Wiernej rzeki” są dzieje rannego Powstańca styczniowego, ukrywającego się i powracającego do zdrowia pod opieką młodej szlachcianki oraz historia miłości między rannym a jego opiekunką, miłości tragicznej, ponieważ zakończyła się ona wyjazdem ozdrowieńca i rozpaczą kobiety.

Głównymi bohaterami są:

– Józef Odrowąż, młody książę, Powstaniec, człowiek szlachetny i odważny wbrew woli bogatej rodziny wziął udział w Powstaniu styczniowym. Delikatny i wrażliwy, zakochuje się w swojej opiekunce. Jest to jednak bardziej miłość z wdzięczności i Józef nie potrafi konsekwentnie trwać przy Salomei. Ulega matce, która wywozi go na kurację do Włoch, opuszcza pogrążoną w bólu i rozpaczy pannę Salomeę Brynicką.
– Salomea Brynicka, dwudziestodwuletnia uboga szlachcianka, przebywająca na dworze wujostwa Rudeckich. Córka uczestnika Powstania listopadowego i Powstania styczniowego, wychowana w tradycjach patriotycznych, wierzy w ideę niepodległościowego zrywu. Odważna i pełna poświęcenia, prosta i szczera, bezinteresowną miłością obdarza młodego księcia. Dumna Polka, dziennie znosi upokorzenia ze strony rosyjskich żołnierzy. Dla uratowania życia ukochanego nie waha się przed żadnym niebezpiecznym czynem, do końca wierzy w miłość Józefa Odrowąża.
– Antoni Brynicki, ojciec Salomei, zarządca majątku w Niezdołach. Za udział w Powstaniu listopadowym został zesłany na Sybir, ale przystąpił też do Powstania styczniowego, chociaż widzi jego bezsens. Człowiek roztropny, wrażliwy, ostrzega księcia przed wyrządzeniem krzywdy córce. Bardzo dobry gospodarz Niezdołów.
– Szczepan Podkurek, mądry starzec, kucharz w Niezdołach, silny i odważny, opiekun Salomei. Niechętny Powstańcom, nie kwapi się z niesieniem pomocy rannemu Józefowi Odrowążowi. Posłuszny woli panienki dzielnie wspiera ją w walce o jeg życie,
– Wiesnicyn, dragon rosyjski, gorąco zakochany w Salomei, kiedyś wyznawca demokratycznych ideałów, teraz pogromca i kat polskich Powstańców. Wspaniałomyślnie daruje życie Józefowi Odrowążowi.

Obraz Powstania styczniowego w powieści „Wierna rzeka” jest tragiczny. Stefan Żeromski opisuje Powstanie oczami zwykłych ludzi. Dla nich są to stosy nagich trupów na małogoskim pobojowisku, rany, nieludzkie cierpienia i poniżenie, brutalne, upokarzające nocne rewizje i rekwizycje w domach cywilów, podejrzewanych o ukrywanie Powstańców i udzielanie im pomocy, nie mniej przykre wizyty wygłodzonych, zdziczałych Powstańców, po których pobycie na łóżku aż roi się od wszy. Salomea widząc tak powstanie, mimo, że jest wychowana w duchu patriotycznym, doznaje zwątpienia.

Kiedy do dworu zawitał komisarz Rządu Narodowego Hubert Olbromski, Salomea zdobywa się na odwagę i pyta do o sens walki. Olbromski tłumaczy jej sens powstania w kategoriach nie politycznych korzyści, lecz w kategoriach moralnych, wyjaśnia, że aby przetrwać, nie ulec zagładzie pomiędzy mocarstwami, naród musi krwawić, zdobywać się na heroiczną ofiarę.

Przeczytaj: https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/wierna-rzeka.pdf