1944-1946 r.: Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich

[ Powrót do historii Polski ]

Pierwsza fala masowych przesiedleń obywateli Polskich i samych Polaków z Kresów Wschodnich została przeprowadzona w latach 1935-1938, w ramach likwidowania polskich regionów o charakterze autonomicznym – Machlewszczyzny oraz Dzierżowszczyzny, jak i w czasie Operacji polskiej NKWD. Druga fala przesiedleń objęła Polaków w ramach sowieckich, wielkich czterech akcji deportacyjnych z Kresów, w latach 1940-1941.

Armia Czerwona zajęła wschodnią część II Rzeczpospolitej między styczniem a październikiem 1944 roku, a 27 lipca tego samego roku sowiecki rząd i PKWN podpisały „porozumienie” mówiące o wyznaczeniu granicy polsko-radzieckiej, która miała biec wzdłuż tzw. linii Curzona. Z kolei 9 września PKWN dogadał się odpowiednio z rządami Ukraińskiej SRS i Białoruskiej SRS – chodziło o przesiedlenia polskiej i żydowskiej ludności z tych tworów państwowych oraz analogicznie, ukraińskiej oraz białoruskiej z komunistycznej Polski. 22 września takie samo porozumienie podpisano z Litewską SRS.

W domyśle ludność przeznaczona do ekspatriacji miała przesiedlać się dobrowolnie, ale de facto tylko polska ludność z Wołynia ekspatriowała się dobrowolnie – Polacy nadal obawiali się krwawych ukraińskich nacjonalistów. Jednocześnie instalujące się w Polsce komunistyczne władze wraz z sowieckimi, od lipca przeprowadzały masowe aresztowania ujawniających się partyzantów AK oraz innych osób aktywnych w polskim podziemiu niepodległościowym – łącznie liczbę takich osób szacuje się na 34 tys.). W tym samym czasie mobilizowano ludzi do LWP oraz do Armii Czerwonej (160 tys. osób).

Same przesiedlenia przebiegały ze zmiennym tempem. Porozumienia i umowy podpisane w tym zakresie zakładały, że akcja przesiedleńcza zakończy się do 1 lutego 1945 roku (tylko układ z Litewską SRS zakładał przedłużenie jej do 1 kwietnia 1945 roku). Jednakże, de facto akcja rozpoczęła się dopiero w listopadzie i grudniu 1944 roku (PRL uzyskał akceptację dla nowej granicy polsko-sowieckiej dopiero w lutym 1945 roku, w trakcie Konferencji jałtańskiej). Od tego czasu można mówić o przyśpieszeniu przeprowadzania akcji. Wymuszone to było także pośrednio nasilaniem się represji sowieckich względem polskich obywateli. TRJN dopiero 6 lipca podpisał umowę z rządem ZSRS, a ziemie zachodnie przyznano PRL-owi w myśl postanowień Konferencji poczdamskiej. Układ graniczny pomiędzy PRL a ZSRS podpisano 16 sierpnia 1945 roku.

W zasadzie tylko Ukraińska SRS nie utrudniała rejestracji osób chętnych do wyjazdu z jej terenów. Białoruska SRS i Litewska SRS utrudniały procedurę rejestrowania się Polaków – władze obu tworów państwowych liczyły na to, że polska ludność na tych obszarach ulegnie rozpuszczeniu, a poza tym obawiano się wyludnienia białoruskich i litewskich terenów. Finalnie białoruskie i litewskie władze zablokowały wyjazd ponad połowy zarejestrowanych osób.

Wysiedlenia z Litewskiej SRS

Z tego terenu, z pośród 375,6 tys. zarejestrowanych osób wysiedlono 148 tys. Polaków. 2 tys. wyjechało wyłącznie z terenów Litwy Kowieńskiej. Większość z takich przesiedleńców trafiło do województwa olsztyńskiego i gdańskiego, mniejsza liczba Polaków osiadła we Wrocławiu i jego okolicach. Z terenów Litewskiej SRS wyjechało wielu duchownych oraz obywateli przedwojennej Litwy, tak jak np. aktor, Gustaw Lutkiewicz, który w 1945 roku trafił do Suwałk.

Wysiedlenia z Ukraińskiej SRS

Kulminacja pierwszej masowej akcji wysiedleńczej z tych terenów przypadła na schyłek 1945 i pierwszą połowę 1946 roku – z zachodnich terenów USRS, które były przed II wojną światową południowo-wschodnimi terenami II RP, przesiedlono do 192,7 tys. osób, w tym 30,3 tys. Żydów i 10,3 tys. Ukraińców. Pozostałe osoby były Polakami. Z obszaru byłej Galicji Wschodniej przesiedlono 652 tys, osób – wśród Polaków objęły one 24,5 tys. Żydów i 9,2 tys. Ukraińców. Z samego Lwowa przesiedlono 104, 446 tys. osób, w tym 98,865 Polaków. Z województwa stanisławowskiego przesiedlono łącznie prawie 141 tys. osób, w tym do 134 tys. Polaków, jak i 5,8 tys. Żydów i około tysiąca Romów. 6 tys. Polaków wyjechało do PRL z utraconej przez Rumunię Bukowiny.

Osoby objęte owymi przesiedleniami trafiały głównie na zachodnie tereny województwa śląskiego oraz do województwa wrocławskiego.

Wysiedlenia z Białoruskiej SRS

Tutaj ponad 226 tys. Polaków wysiedlono w latach 1944-1946. Jest to mniej niż połowa z pośród 529,2 tys. zarejestrowanych i chętnych do opuszczenia terenów tego tworu państwowego. Osoby, którym udało się opuścić BSRS osiedlały się zwłaszcza w województwie wrocławskim, ale także w poznańskim i szczecińskim oraz gdańskim.

Wysiedlenia z głębi ZSRS

Na terenie ZSRS, w głębi tego kraju przebywała masa zesłańców, łagierników oraz uchodźców polskich. W czerwcu 1945 roku rozpoczęła się ich ewakuacja, która po podpisaniu porozumienia z 6 lipca uległa znacznemu przyśpieszeniu. Do czasu planowanego terminu zakończenia akcji (na koniec 1945 roku), którego nie dotrzymano, do kraju powróciło zaledwie 10% zarejestrowanych Polaków, czyli 22 tys. osób. Akcja przesiedleńcza znacznie przyspieszyła w kwietniu i maju 1946 roku – do końca sierpnia przybyło na polskie tereny 248,2 tys. ludzi, z czego 125 tys. to byli Polacy. Przesiedleńcy przybywali także w następnych latach – w 1947 było to prawie 8 tys. osób, w 1948 – 7251, a w 1949 roku do PRL trafiło 2614 osób. Ponadto, w latach 1951-1952 sowieckie władze ZSRS wyraziły zgodę na to, aby 787 polskich dzieci opuściło sowieckie domy dziecka i trafiły do PRL.

W wyniku tego etapu wysiedleń z byłych polskich Kresów Wschodnich oraz z głębi ZSRS i wspomnianych tworów państwowych do PRL trafiły prawie 2 mln osób, dokładnie od 1,77 do 1,84 ludzi.