Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość
Pomysł powstania WiN narodził się po stworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, który – uznany przez aliantów – miał być gwarantem przeprowadzenia w Polsce wolnych wyborów. Część polskiego podziemia niepodległościowego uznała, że należy dostosować taktykę walki do komunistów, licząc na polityczny przełom po wyborach wygranych przez legalnie działającą opozycję. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość miało być ruchem społeczno-politycznym, opartym na kadrach dawnej Armii Krajowej zakonspirowaną opozycją wobec PPR.
Za dzień powstania WiN uznaje się 2 września 1945 roku, kiedy to z inicjatywy Jana Rzepeckiego odbyło się spotkanie byłych wysokich oficerów Komendy Głównej AK i Delegatury Sił Zbrojnych. Uznano, że prowadzenie dalszej walki zbrojnej nie może być celem samym w sobie, a doprowadzi jedynie do fizycznej likwidacji żołnierzy podziemia. Zrzeszenie WiN miało stworzyć struktury kontynuujące tradycje AK, ale ograniczające działalność do tworzenia opozycji politycznej, zbierania informacji na temat aparatu represji i przeprowadzania akcji propagandowych.
Dokumentem, który określał działalność WiN były ogłoszone w połowie września 1945 roku „Wytyczne ideowe”. Zawierały one stanowisko kierownictwa WiN wobec pięciu najważniejszych zagadnień polskiego życia publicznego: polityki zagranicznej, kwestii likwidacji rządu na uchodźstwie, emigracji politycznej, sytuacji wewnętrznej i wolnych wyborów. Kierownictwo WiN stwierdzało, że „Polska jest dziś państwem rządzonym przez praktycznie nieodpowiedzialne [przed nikim] organy bezpieczeństwa”, a to według nich stwarzało zagrożenie dla przeprowadzenia wolnych i uczciwych wyborów, a także prowadzenia przez UB bezwzględnej walki z rodzącą się jawną opozycją polityczną.
Znaczną różnicą pomiędzy AK a WiN była też zmiana sposobu wybierania osoby, która stała na czele organizacji. W myśl nowego regulaminu odbywało się to poprzez głosowanie zwykłą większością głosów, a wybrana osoba nie była już nazywana komendantem czy dowódcą, a prezesem. Prezes WiN dobierał sobie współpracowników, którzy wraz z nim tworzyli Zarząd Główny. Powstały cztery Zarządy Główne, za każdym razem rozbijane przez aresztowania bezpieki.
Data śmierci członków IV Zarządu Głównego WiN – 1 marca 1951 roku, została upamiętniona jako Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Wiosną 1948 roku powstał też V Zarząd Główny, ale był on stworzoną przez MBP mistyfikacją, która miała na celu grę wywiadowczą z wywiadami państw zachodnich. Była to tzw. operacja Cezary.
Niższym stopniem jednostek organizacyjnych WiN były rady i koła gminne. Jedyną formą walki zbrojnej, którą miał prowadzić WiN były akcje likwidacji najgroźniejszych funkcjonariuszy bezpieki i konfidentów. Powołane zostały do tego celu patrole dywersyjne nazwane Strażą WiN i liczące kilka osób. Zarząd Główny posiadał też swój oddział osłony, który odpowiadał m.in. za osobistą ochronę prezesa i liczył kilkunastu dobrze uzbrojonych żołnierzy. Jednak część żołnierzy podległych WiN odmówiła złożenia broni lub – zagrożona aresztowaniem – zaczęła tworzyć oddziały partyzanckie pod szyldem WiN. Takie oddziały przeprowadziły wiele spektakularnych akcji, m.in. rozbicia więzień i odbicia więźniów. Przykładem jest oddział mjr. Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora”. Cywilno-polityczny charakter WiN utrzymał się w Małopolsce, na Podkarpaciu i na ziemiach zachodnich.
Kierownictwo WiN chciało walczyć o wolną i demokratyczną Polskę bez stosowania przemocy, ale politycznie wspierając legalną opozycję. Zwieńczeniem tej walki miały być wolne wybory, po których organizacja miała zostać rozwiązana, a jej członkowie mieli wyjść z konspiracji. Nigdy jednak do tego nie doszło. Wybory z 19 stycznia 1947 roku zostały sfałszowane, mocarstwa zachodnie praktycznie nie zareagowały, a nowy, komunistyczny rząd zyskał aprobatę na arenie międzynarodowej. Sytuacja podziemia niepodległościowego bardzo się skomplikowała. Brak pomocy z zachodu oznaczał, że niepodległość Polski nie zostanie odzyskana.
Okres wyborów przypadał na początek funkcjonowania IV Zarządu Głównego WiN. Oceniał on, że jedyną nadzieją na odzyskanie przez Polskę niepodległości będzie kolejny konflikt światowy. IV Zarząd Główny wyznaczył kierunki działania WiN, z których najważniejszym było dotrwanie do nadejścia kolejnej wojny światowej. Odbudowywano więc kadry i struktury centralne i lokalne. Uruchomiono wywiad polityczny i wojskowy, który obserwował ruchy wojsk sowieckich. Dążono do informowania świata o sytuacji w Polsce, o represjach i zbrodniczym charakterze komunistycznych rządów.
Wobec malejących szans na konflikt światowy i ciągłego zagrożenia ze strony UB kolejnymi represjami kierujący IV Zarządem Łukasz Ciepliński planował zawiesić aktywną działalność Zrzeszenia WiN i ograniczyć się do utrzymania kadrowej, ściśle zakonspirowanej struktury. Nie zdążył jednak wprowadzić w życie tych zamierzeń, ponieważ na przełomie 1947 i 1948 roku niemal całe kierownictwo WiN zostało aresztowane. Skazani na karę śmierci i zamordowani 1 marca 1951 roku zostali Łukasz Ciepliński, Mieczysław Kawalec, Józef Batory, Adam Lazarowicz, Franciszek Błażej, Karol Chmiel i Józef Rzepka. Organizacja znalazła się pod kontrolą UB w postaci stworzonego w ramach operacji Cezary V Zarządu WiN.
Posłuchaj też: Tadek – „Wolność i Niezawisłość”