Eliza Orzeszkowa – „Nad Niemnem”

[ Lektury szkolne ]

„Nad Niemnem” powstało w latach 1885-1886. Powieść ukazywała się w 1887 roku, w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”. W formie książkowej trafiła do czytelników w 1888 roku, w przededniu 25. rocznicy Powstania styczniowego. „Nad Niemnem” było więc nie tylko przypomnieniem i uczczeniem tego wielkiego narodowego wydarzenia, ale przyniosło również refleksje związane z rzeczywistością po Powstaniu.  Książka podejmowała trudny temat zachowania narodowej tożsamości, mimo klęski i braku nadziei na rychłe odzyskanie niepodległości. Cenzura na ziemiach zaboru rosyjskiego po dwóch wydaniach książki, zakazała kolejnej publikacji, dostrzegając w ogromnej popularności książki element wywrotowy.

Eliza Orzeszkowa miała bliską styczność z Powstaniem styczniowym. W jej domu leczył się i ukrywał ostatni dyktator Powstania Romuald Traugutt. Osobiście też przewiozła Traugutta przez granicę z Austrią. Jej mąż Piotr Orzeszko zadenuncjowany przez służbę, został jesienią 1863 roku aresztowany, a w marcu 1865 roku zesłany na Sybir do guberni permskiej. Jego majątek skonfiskowano. Eliza Orzeszkowa wbrew pierwotnym postanowieniom nie pojechała za nim, ale wszczęła proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Od 1869 roku Eliza Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie i wykazując się dużą pracowitością zajęła się pisaniem.

Współcześnie „Nad Niemnem” zyskało łatkę męczącej lektury szkolnej, a przecież było w historii literatury dziełem integrującym duchową wspólnotę narodu, niezwykle ważnym dla polskiej kultury. Eliza Orzeszkowa w 1904 roku była jedną z nominowanych do literackiej Nagrody Nobla. Członkowie Komitetu Noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych książek i nowel Elizy Orzeszkowej zgodnie wyrazili opinię, iż wyróżnienie należy się jej w równym stopniu, co Henrykowi Sienkiewiczowi. Większość członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Sienkiewiczowi, mniejsza grupa zaproponowała podział nagrody.

Pierwotnie powieść miała mieć tytuł „Mezalians”, a fabuła miała być ograniczona tylko do małżeństwa pomiędzy panną z wyższych sfer a mężczyzną pochodzącym ze szlachty zagrodowej. Z czasem jednak tło obyczajowe zaczęło być coraz bogatsze, autorka zrezygnowała więc z pierwotnego tytułu powieści. Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem” nawiązała do niezwykle ważnej kwestii wierności ziemi ojczystej i pamięci o walce o wolność oraz o tych, którzy w jej imię polegli na polu bitwy. Poruszyła również problematykę życia młodego pokolenia po klęsce Powstania styczniowego i jej wpływ na świadomość tych, którzy co prawda nie walczyli o niepodległość ojczyzny, lecz ponosili konsekwencje represji zaborcy.

Akcja „Nad Niemnem” rozgrywa się w latach 80. XIX wieku na Grodzieńszczyźnie, obecnej Białorusi. Główne wydarzenia rozgrywają się w Korczynie, dworze ziemiańskim Benedykta Korczyńskiego i zaścianku Bohatyrowiczów. W retrospekcjach ukazane są też dzieje Jana i Cecylii z XVI wieku, a także epizody Powstania styczniowego. Książka powstawała przeważnie na dworze w Miniewiczach, niedaleko wsi Bohatyrowicze.

Krytyka literacka określiła „Nad Niemnem” jako epopeję. Najważniejszymi cechami epopei, zawartymi w „Nad Niemnem” są:
– ukazanie historycznych i legendarnych bohaterów (Jan i Cecylia, Powstańcy styczniowi),
– akcja dzieła nawiązuje do przełomowego wydarzenia w dziejach narodu i rozgrywa się kilkanaście lat po upadku Powstania styczniowego,
– powieść ukazuje pełen obraz środowiska szlacheckiego od koniec XIX wieku, od arystokracji po zaścianek,
– silnie zindywidualizowani bohaterowie, którzy kierują się własnymi zasadami i normami postępowania,
– narrator powieści jest wszechobecny i wszechwiedzący, zachowuje obiektywizm wobec świata przedstawionego,
– liczne opisy przyrody, precyzyjna charakterystyka postaci, które służą przybliżeniu świata przedstawionego,
– język powieści jest wniosły i patetyczny,
– fabuła jest wielowątkowa.

Przeczytaj „Nad Niemnem”: https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/nad-niemnem.pdf