Dmowski Roman

Roman Dmowski – ur. 9 sierpnia 1864 r. we wsi Kamionek k. Warszawy (obecnie dzielnica Praga w Warszawie), zm. 2 stycznia 1939 r. w Drozdowie, polski działacz niepodległościowy, mąż stanu, publicysta polityczny, Minister Spraw Zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP oraz Dumy. Współzałożyciel Narodowej Demokracji (endecji, ruchu narodowego), główny ideolog polskiej myśli narodowej. Twórca koncepcji państwa narodowego. Sygnatariusz traktatu wersalskiego, przywracającego formalnie Polskę na mapę Europy.

Po ojcu Walentym, pochodził z drobnej szlachty podlaskiej, ze strony matki Józefy z Lenarskich, z drobnej szlachty mazowieckiej. Ojciec był drobnym przedsiębiorcą brukarskim na warszawskiej Pradze. Trudnił się też rybactwem, był dzierżawcą jezior skaryszewskiego i gocławskiego. Dzięki tej pracy był w stanie zakupić dom przy ulicy Zamojskiego 34 w Warszawie. Roman Dmowski, uczący się w gimnazjum nr III w Warszawie, początkowo nie wykazywał pilności w nauce, powtarzał kilkukrotnie klasy. W latach późniejszych, pod wpływem ojca przykładał się szczególnie do nauki historii, łaciny i języka polskiego. W piątej klasie założył tajne kółko uczniowskie „Strażnica”, które miało strzec ducha polskiego przed rusyfikacją, za pomocą nauki języka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej. Pod przewodnictwem Dmowskiego, odbywały się cotygodniowe zebrania, na których członkowie odczytywali swoje referaty.

W 1886 roku Roman Dmowski wstąpił na wydział fizyczno-matematyczny, sekcję nauk przyrodniczych Uniwersytetu Warszawskiego. Po czterech latach studiów uzyskał „uczony stopień kandydata nauk przyrodniczych”, który był odpowiednikiem stopnia doktora na uniwersytetach niemieckich i austriackich. W czasie studiów walczył z apolitycznością i coraz bardziej popularnym wśród studentów socjalizmem. Wstąpił do organizacji Zet. W organizacji tej objął kierownictwo w Warszawie. W grudniu 1889 roku został przyjęty do Ligi Polskiej. Już w tamtym okresie ukształtował się pogląd Dmowskiego, że jednym z głównych środków dla odzyskania niepodległości jest uświadamianie odrębności narodowej najszerszym warstwom ludowym oraz krzewienie wiedzy o narodowej przeszłości.

W 1890 roku, rozpoczął współpracę z pismem „Głos”, gdzie poznał Jana Ludwika Popławskiego, którego nazywał swoim nauczycielem. Zgadzał się z Popławskim, że nie może być mowy o państwie polskim bez odzyskania ziem zachodnich i bez dostępu do morza. Od listopada 1891 do sierpnia 1892 studiował w Paryżu. W 1981 roku, w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, zorganizował w Warszawie pierwszą po Powstaniu styczniowym, wielką manifestację narodową. Został za to w 1892 roku uwięziony na 4 miesiące w Cytadeli warszawskiej, a następnie zesłany poza terytorium Królestwa Polskiego, do Mitawy. W kwietniu 1893 roku dokonał wraz z kilkoma innymi działaczami przewrotu w Lidze Polskiej i stworzył Ligę Narodową, stając na jej czele.

Z Mitawy, w lutym 1895 roku przedostał się do Lwowa, gdzie objął redakcję dwutygodnika „Przegląd Wszechpolski” oraz współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Zadaniem „Przeglądu Wszechpolskiego” było zwalczanie apolityczności społeczeństwa wszystkich trzech zaborów i wskazywanie drogi do odzyskania niepodległości i budowania nowego państwa polskiego oraz odradzanie sił politycznych narodu poprzez m.in. postęp kulturalny. Razem z Popławskim, wydawał też w Krakowie miesięcznik „Polak” dla ludu wiejskiego i robotników miejskich, a w Opolu tajny miesięcznik, biuletyn Ligi Narodowej „Pochodnia”. Roman Dmowski w latach 1898-1900 wiele też podróżował, był m.in. w Brazylii, gdzie badał kolonizację polską i angielską.

Po powrocie do kraju osiedlił się w Krakowie, gdzie przeniósł redakcję „Przeglądu Wszechpolskiego”. W 1902 roku ukazały się „Myśli nowoczesnego Polaka”, których myślą przewodnią był postulat unowocześnienia polskiego charakteru narodowego, jako niezbędnego warunku do odzyskania niepodległego państwa. Odzyskanie niepodległości miało nastąpić nie w wyniku zbrojnego powstania, ale dzięki organizacji politycznej narodu i zmiany stosunków politycznych w Europie, dzięki nadciągającej wojnie. W 1904 roku, w czasie wojny rosyjsko-japońskiej, dowiedziawszy się, że PPS zamierza wywołać w Królestwie Polskim powstanie i starać się o jego wsparcie przez Japonię, z ramienia Ligi Narodowej udał się do Tokio. Jego zamiarem było przekonanie rządu japońskiego, że powstanie antyrosyjskie będzie dla Polski szkodliwe, a Japonii nic nie da. Misja ta zakończyła się sukcesem.

Po powrocie do kraju, na stałe osiadł w Warszawie. Podczas rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim, stanął przeciwko rewolucjonistom, organizował bojówki narodowe przeciwko bojówkom rewolucyjno-socjalistycznym. W 1907 roku został wybrany posłem do rosyjskiej Dumy, w której został przewodniczącym koła polskiego i napisał książkę „Niemcy, Rosja i kwestia polska”, w której przedstawił położenie polityczne Polski i jej zaborców.

Jednym z głównych założeń książki było m.in. stwierdzenie, że największym zagrożeniem dla Polaków były Prusy i ich polityka germanizacji, która doprowadziłaby do „proletaryzacji” narodu polskiego. Uważał, że tereny zagarnięte przez Prusy należało rozpatrywać jako kolebkę państwowości Polski oraz, że Polska jest przeszkodą dla Niemiec w ekspansji w kierunku wschodnim, więc sprawę polską trzeba łączyć z przymierzem rosyjsko-francuskim. Książka przetłumaczona na języki rosyjski, fiński i francuski pomogła powrócić sprawie polskiej na arenę polityki europejskiej.

Prorosyjskie nastawienie przeciwko Niemcom spotkało się z ogromną krytyką w Polsce, a także spowodowało odejście z Ligi Narodowej około 20% jej członków. W 1912 roku przegrał w Warszawie wybory do IV Dumy, z powodu masowego poparcia kandydata PPS-Lewicy przez ludność żydowską. Uważając, że społeczność żydowska jest szkodliwa ekonomicznie dla kraju, wezwał do bojkotu przeciwko przedsiębiorstwom i zakładom żydowskim. Jednocześnie dzięki Ignacemu Paderewskiemu nawiązał kontakt z publicystami zachodnimi, dzięki którym w obliczu nadciągającej wojny podnosił w Europie sprawę polską.

Po wybuchu I wojny światowej działał na rzecz klęski Niemiec. 25 września 1914 roku utworzył w Warszawie Komitet Narodowy Polski. Po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Petersburga, gdzie brał udział w pracach komisji polsko-rosyjskiej, mającej ustalić zasady przyszłej autonomii Królestwa. Po obserwacji wojennych działań uznał, że Rosja nie będzie w stanie sama pokonać Niemcy i to w krajach zachodnich rozstrzygnie się sprawa wojny i niepodległości Polski.

W 1916 roku udał się więc w podróż do głównych stolic europejskich: Paryża, Londynu, Rzymu, a także Lozanny i rozpoczął działania na rzecz Polski. W lutym 1916 roku złożył memoriał na ręce ambasadora rosyjskiego w Paryżu, w którym po raz pierwszy wysunął niepodległość Polski jako realny plan polityczny, który został negatywnie przyjęty przez Rosję. Za cykl wykładów ogłoszonych na Uniwersytecie w Cambridge, otrzymał w 1916 roku doktorat honoris causa tego Uniwersytetu.

W lipcu 1917 roku rozesłał czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”, w którym sformułował program terytorialny przyszłej niepodległej Polski. W 1917 roku został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Komitetu Narodowego Polski, uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Zadaniem Komitetu było odbudowanie państwa polskiego oraz sprawowanie opieki cywilnej nad Polakami przebywającymi na terenie państw zachodnich. We Francji, z jego inicjatywy, została zorganizowana 100 tysięczna Błękitna Armia, dowodzona przez gen. Józefa Hallera, która po przetransportowaniu wraz z pełnym wyposażeniem do Polski, stała się podstawą odradzającego się Wojska Polskiego.

W 1919 roku został Delegatem Pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu. 29 stycznia wygłosił tam pięciogodzinne exposé dotyczące całości polskich żądań. W czasie przemowy tłumaczył swoje wystąpienie na bieżąco, na język francuski i angielski, gdyż nie obcym ufał tłumaczom, którzy według niego wcześniej niedokładnie tłumaczyli jego słowa. W trakcie konferencji działalność Dmowskiego, równolegle z działaniami Powstania wielkopolskiego i wojennymi w kraju, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu granic Polski. Po przyjeździe do Paryża Paderewskiego, który jako premier objął główną rolę w negocjacjach, Dmowski zszedł chwilowo na drugi plan, działając przez jakiś czas w komisji do spraw Ligi Narodów.

28 czerwca 1919 roku, w sali zwierciadlanej Wersalu, Dmowski wraz z Paderewskim podpisali traktat wersalski, przywracający formalnie Polskę na mapę Europy. Działania dyplomatyczne Romana Dmowskiego doprowadziły do uznania Polski z z Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim, nakazania referendum na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku oraz ustanowienia Wolnego Miasta Gdańska. Dmowski podpisał też 10 września 1919 roku traktat koalicji z Austrią, a także umowę z Czechami o plebiscycie na Śląsku Cieszyńskim. Ostatecznie wizja postulowanych przez Dmowskiego granic, w sporej części pokrywała się z granicami II RP.

Ciężka praca dyplomatyczna podczas wojny i w trakcie konferencji osłabiła zdrowie Romana Dmowskiego, który przeszedł ciężkie zapalenie płuc. Do 1920 roku leczył się w Algierze. Został wybrany posłem na Sejm Ustawodawczy, jednak uważał, że praca w izbie pełnej sprzecznych poglądów jest niemożliwa i wziął udział tylko w jednym głosowaniu. Nie zgodził się kandydować na kolejną kadencję i pozostał z boku życia politycznego, udzielając narodowcom jedynie rad. W sierpniu 1920 przeniósł się do Poznania, a dwa lata później kupił resztówkę z majątku Chludowo pod Poznaniem, gdzie mieszkał do 1934 roku.

Prowadził aktywną działalność publicystyczną, otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego. Społeczeństwo w uznaniu jego zasług zaproponowało utworzenie Fundacji im. Romana Dmowskiego, utrzymywaną ze składek, z których miał korzystać Dmowski jako dozgonny laureat. Sprzeciwił się temu pomysłowi i zaproponował założyć internat wychowawczy, nad którym podejmował się bezpłatnie czuwać.

Od 27 października do 14 grudnia 1923 roku był ministrem spraw zagranicznych w gabinecie Wincentego Witosa. Było to jedyne stanowisko rządowe w jego karierze politycznej.

W odpowiedzi na zamach majowy, postanowił zintensyfikować działania na rzecz zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich. W „Gazecie Warszawskiej”, opublikował artykuł w odpowiedzi na zamach majowy, w którym upominał polityków pisząc: „Trzeba myśleć o Polsce.” W grudniu 1926 roku założył Obóz Wielkiej Polski (w którym został prezesem Wielkiej Rady OWP), a następnie w 1928 roku Stronnictwo Narodowe.

W 1934 roku sprzedał swoją posiadłość pod Poznaniem i przeniósł się do Warszawy. Zamierzał napisać wielkie dzieło podsumowujące doświadczenia kultury narodów europejskich, którego ostatecznie nie ukończył, ukazały się jedynie jego fragmenty.W 1937 roku przeszedł udar mózgu, zamieszkał u swoich przyjaciół we wsi Drozdowo na Podlasiu. Po wigilii w 1938 roku doznał kolejnego ataku, częściowego paraliżu i ponownego zapalenia płuc. Zmarł w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 roku.

Początkowo zamierzano pochować Romana Dmowskiego w Katedrze Poznańskiej, jednak zgodnie z wolą zmarłego, wybrano grób rodzinny na cmentarzu dla najuboższych na warszawskim Bródnie. W pogrzebie, który odbył się 7 stycznia 1939 roku, według organizatorów wzięło udział około 200 tysięcy osób. Kondukt pogrzebowy od katedry św. Jana na cmentarz bródnowski miał 7 km i stał się manifestacją postaw patriotycznych. Nie pojawiły się władze sanacyjne, nie było mów, nad grobem pochyliło się jedynie tysiąc sztandarów i proporców.

Niektóre publikacje:

Myśli nowoczesnego Polaka (1903)
Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908)
Upadek myśli konserwatywnej w Polsce (1914)
Polityka polska i odbudowanie państwa (1925)
Kościół, naród i państwo (1927)
Świat powojenny i Polska (1931)