Słownik historyczny
[Zobacz również: Słownik komunistyczny | Słownik lustracyjny]
AB (Akcja AB) – potoczna nazwa tzw. Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (niem. Ausserordentliche Befriedungsaktion – AB), którą okupanci niemieccy przeprowadzili na terytorium Polski między majem a lipcem 1940.
AL – Armia Ludowa – komunistyczna konspiracyjna organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w okupowanej przez III Rzeszę Polsce.
AK – Armia Krajowa – zakonspirowana organizacja zbrojna polskiego podziemia w czasach II wojny światowej, działająca w granicach (sprzed 1 września 1939 r.) okupowanej przez Niemców, Słowaków i Sowietów Polski oraz poza nimi.
CzKa (Czeka) – sowiecka policja polityczna. „Czeka” to skrót nazwy sowieckiego organu odpowiedzialnego za represje w Rosji Sowieckiej w latach 1917–1922. Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Spraw Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem – w skrócie WCzK, zwana potocznie Czeka lub Czieriezwyczajka. Potocznie nazywano tak także dalsze sowieckie służby, powstałe po przekształceniu Czeki: NKWD i KGB.
Gestapo – (niem. Geheime Staatspolizei, Tajna Policja Państwowa) – tajna policja utworzona w nazistowskich Niemczech 26 kwietnia 1933, która w sposób bezwzględny zwalczała wszelkie przejawy oporu, rozwiązana wraz z upadkiem III Rzeszy w 1945 roku.
GL – Gwardia Ludowa – komunistyczna konspiracyjna organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej (PPR), przekształcona w AL.
Gułag – system obozów pracy przymusowej w ZSRS, w którym więźniami byli zarówno przestępcy kryminalni, jak i osoby uznawane za społecznie niepożądane lub politycznie podejrzane. Jako synonim stosowane jest określenie „łagry” od rosyjskiego słowa obóz. Niekiedy spotyka się nieprawidłowe użycie terminu „gułag” w znaczeniu „łagier” (pojedynczy).
GRU – Główny Zarząd Wywiadowczy ZSRS. Instytucja wywiadu wojskowego ZSRS, a później Federacji Rosyjskiej. Po rozpadzie ZSRS, wobec znaczącej redukcji aparatu i ograniczenia zakresu działalności cywilnych służb specjalnych wyrosłych na gruzach KGB, znaczenie GRU znacznie wzrosło.
GZI – Główny Zarząd Informacji, Informacja Wojskowa. Organ kontrwywiadu wojskowego działający w PRL w latach 1944 – 1957. Odpowiedzialny obok MBP za masowe represje wśród żołnierzy Wojska Polskiego, AK, WiN, NSZ oraz ludności cywilnej. Informacja Wojskowa słynęła z największego terroru w okresie stalinowskim. W 1957 roku została przekształcona w WSW.
FSB – Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej – służba specjalna w Rosji od 1995. Stanowi bezpośrednią następczynię KGB.
KBW – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego – specjalna formacja wojskowa, wchodząca w skład sił zbrojnych PRL, powołana 25 maja 1945 roku do walki z polskim podziemiem niepodległościowym oraz zbrojnymi organizacjami ukraińskimi (UPA) i niemieckimi (Werwolf)
KGB – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego – sowiecka struktura administracyjna łącząca funkcje instytucji czuwającej nad bezpieczeństwem państwa, dokonującej politycznej inwigilacji obywateli, zwalczającej rzeczywistą i potencjalną opozycję oraz niezależny obieg informacji, kontrolującej większą część służb specjalnych (z wyjątkiem wojskowych) ZSRS. KGB istniało od 1954 do 1991 r. Było następcą CzKa i NKWD.
Kedyw – Kierownictwo Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej – wydzielony pion organizacyjny Armii Krajowej. Wśród zadań było m.in. planowanie akcji dywersyjnych i sabotażowych oraz opracowywanie wytycznych dla Okręgów czy produkcja środków walki sabotażowo-dywersyjnej.
NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRS. Od 1934 roku NKWD skupił więc cały aparat represji policyjnych ZSRS – od milicji kryminalnej poprzez wywiad i kontrwywiad, wojska ochrony pogranicza, administracyjne sądownictwo doraźne po system obozów koncentracyjnych i pracy przymusowej.
NSZ – Narodowe Siły Zbrojne – polska konspiracyjna organizacja wojskowa obozu narodowego działająca podczas II wojny światowej i w okresie powojennym. Po AK i Batalionach Chłopskich była to największa formacja polityczno-wojskowa podczas okupacji. Organizacja walczyła z Niemcami i zwalczała partyzantkę komunistyczną (Gwardię Ludową/Armię Ludową i partyzantkę sowiecką) oraz bandy rabunkowe.
PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – powołany w Moskwie i funkcjonujący pod polityczną kontrolą Józefa Stalina. Działający od 21 lipca 1944 do 31 grudnia 1944. Zdominowany przez komunistów polskich, realizował politykę ZSRS w Polsce. Manifest PKWN wzywał do walki z okupantem niemieckim, ustanawiał Krajową Radę Narodową jako jedyne legalne źródło władzy i odmawiał legitymizacji władzy Rządowi RP na uchodźstwie.
Razwiedka – w Polsce potoczna nazwa nadana służbom specjalnym Federacji Rosyjskiej. Mianem tym nazywa się Służbę Wywiadu Zagranicznego Rosji (SVR), Federalną Służbę Bezpieczeństwa (FSB), wywiad i kontrwywiad wojskowy GRU. W publicystyce (m.in. u Stanisława Michalkiewicza) spotykane jest także rozciągnięcie tej nazwy na służby specjalne PRL, podległe operacyjnie służbom sowieckim (ze szczególnym uwzględnieniem ich kontynuatorki WSI).
SB – Służba Bezpieczeństwa – organ bezpieczeństwa PRL działający w latach 1956-1990, powołany m.in. do zapewniania porządku publicznego, bezpieczeństwa wewnątrz kraju, zdobywania informacji i kreowania pozytywnych dla interesu państwa zdarzeń na zewnątrz. W sierpniu 1989 SB zatrudniała 24300 funkcjonariuszy, którzy kontrolowali 90000 tajnych współpracowników.
Sołdat – pogardliwe określenie na żołnierza Armii Czerwonej.
SS – (niem. Schutzstaffel, eskadra ochronna NSDAP) – paramilitarna i początkowo elitarna niemiecka formacja nazistowska, podległa Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP).
UB – Urząd Bezpieczeństwa – określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956). Nazwa pochodzi od jednostek terenowych, czyli Wojewódzkich, Miejskich, Powiatowych i Gminnych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. Następczynią UB po 1956 roku była Służba Bezpieczeństwa.
WSI – Wojskowe Służby Informacyjne – istniejąca od 1991 roku służba specjalna (następczyni Wojskowej Służby Wewnętrznej oraz służby wywiadu wojskowego PRL), instytucja wywiadu prowadząca wywiad wojskowy i instytucja kontrwywiadu wojskowego, część składowa MON podległa Ministrowi Obrony Narodowej, działająca na rzecz Sił Zbrojnych RP. Zlikwidowana w 2006r. Raport o działaniach żołnierzy i pracowników WSI z 16 lutego 2007 roku dokumentuje pozaprawne działania tych służb.
WSW – Wojskowa Służba Wewnętrzna – instytucja kontrwywiadu wojskowego, Utworzona 10 stycznia 1957 roku, w miejsce zlikwidowanego GZI. Podległa MON, była organem ścigania. Jej głównym zadaniem było ściganie szpiegostwa przeciwko LWP, ale też utrzymanie wewnętrznej dyscypliny w wojsku. Formalnie została zlikwidowana tuż po transformacji ustrojowej, jej następczynią było WSI.
ZPP – Związek Patriotów Polskich – związek polityczny, powołany 1 marca 1943 przez komunistów polskich w ZSRS. Uważany za narzędzie polityki Związku Sowieckiego w sprawie polskiej, przygotowywał warunki do przejęcia władzy przez komunistów w powojennej Polsce.
ZWZ – Związek Walki Zbrojnej – Siły Zbrojne w Kraju podczas II wojny światowej, w okresie od 13 listopada 1939 do 14 lutego 1942, następnie przemianowane na Armię Krajową
Żegota – konspiracyjny kryptonim Rady Pomocy Żydom – polska podziemna organizacja z lat 1942-1945 (organ polskiego rządu na uchodźstwie) mająca na celu organizowanie pomocy Żydom w gettach i poza nimi. Jedyna stworzona w tym celu organizacja na ziemiach okupowanych przez Niemców.