Przebieg Powstania wielkopolskiego

[ Strona informacyjna: Powstanie wielkopolskie ]

[ Przyczyny ] [ Przebieg ] [ Skutki ]
[ Filmy ] [ Książki ] [ Muzyka ] [ Wykłady ]

Zobacz: Przyczyny wybuchu Powstania wielkopolskiego.

W grudniu 1918 roku do Poznania dotarła wiadomość o powrocie Ignacego Paderewskiego do kraju z misją załagodzenia sporu pomiędzy Komitetem Narodowym Polski Romana Dmowskiego a rządem Jędrzeja Moraczewskiego. Do Gdańska, dokąd Paderewski przypłynął 25 grudnia, udał się Wojciech Korfanty wraz z delegatami Naczelnej Rady Ludowej.

Ignacy Paderewski w drodze z Gdańska do Warszawy zawitał do Poznania. Władze niemieckie, aby uniknąć demonstracji politycznych zakazały mu przyjazdu. Jednak kordon Straży Ludowej uniemożliwił wręczenie nakazu opuszczenia miasta. Paderewski udał się do Hotelu Bazar, gdzie wydano na jego cześć okolicznościowy bankiet, po którym wygłosił przemówienie, zakończone owacją i manifestacją patriotyczną.

Na ulicach Poznania zostały wywieszone polskie flagi, a także flagi amerykańskie, brytyjskie i francuskie, czyli sojuszników Polski, a wrogów dla Niemców. 27 grudnia Niemcy, wzburzeni polskimi uroczystościami towarzyszącymi wizycie Ignacego Paderewskiego, zorganizowali pochód do centrum miasta, pod Hotel Bazar. Około godziny 17:00 przed Prezydium Policji, mieszczącym się naprzeciw budynku Teatru Miejskiego oraz w okolicach Hotelu Bazar pojawiły się polskie oddziały Straży Ludowej, Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego i Służby Straży i Bezpieczeństwa.

Pierwszym oddziałem powstańczym, który dotarł pod Hotel Bazar była stuosobowa wojskowa kompania Straży Ludowej z dzielnicy Poznania Wildy, dowodzona przez Antoniego Wysockiego. Dowódcy polscy wydali rozkaz zdobycia Prezydium Policji, obsadzonego przez Niemców. W walkach o ten budynek poległ pierwszy Powstaniec wielkopolski w Poznaniu, Franciszek Ratajczak. Jako pierwsza ofiara Powstania wielkopolskiego wymieniany jest też Jan Mertka, który zginął kilkanaście godzin wcześniej podczas patrolu pod Boczkowem. Powstanie jednak jeszcze się nie rozpoczęło, nie można więc uważać go za jego ofiarę.

Polacy opanowali Dworzec Główny w Poznaniu, Pocztę Główną i część fortyfikacji miejskich rozbrajając oddziały niemieckie zmierzające do miasta koleją. Opanowanie poczty i środków łączności umożliwiło szybkie przekazanie informacji o walkach do innych miejscowości. Przywódcy z Poznania, Mieczysław Paluch, Bohdan Hulewicz i Władysław Wyskota-Zakrzewski przekazali na prowincję hasło „Nie należy dłużej czekać”, co uruchomiło działania powstańcze w Gnieźnie, Jarocinie, Kórniku, Pleszewie, Śremie, Środzie Wielkopolskiej, Kłecku, Wrześni i innych miejscowościach.

28 grudnia, właściwie bez oporu niemieckich żołnierzy została zdobyta przez Powstańców Cytadela w Poznaniu, fort Grolman i arsenał przy ul. Wielkie Garbary. Opanowanie Cytadeli miało ogromne znaczenie dla dalszych losów Powstania. Oprócz względów prestiżowych, ważne było też przejęcie silnej radiostacji, która zapewniała łączność z wszystkimi głównymi ośrodkami władzy w Europie Zachodniej i Środkowej, a Niemcy od tej pory byli zdani jedynie na łączność telefoniczną. Fort Grolman został zdobyty przez oddział skautów dowodzony przez Wincentego Wierzejewskiego. Oddział wkroczył do środka fortu i zażądał opuszczenia go przez stacjonujących tam żołnierzy. Niemcy bez protestu opuścili jednostkę.

Chcąc zjednoczyć wszystkie oddziały pod jednym dowództwem, Komisariat Naczelnej Rady Ludowej utworzył Komendę Główną Wojsk Powstańczych, z majorem Stanisławem Taczakiem na czele. Został on tymczasowym dowódcą Powstania. Powołano także Sztab, którego szefem został kapitan Stanisław Łapiński, a po kilku dniach podpułkownik Julian Stachiewicz. Siedzibą sztabu był budynek Hotelu Royal przy ul. św. Marcin 38. Jednocześnie prowadzono rozmowy z delegacją niemiecką w Poznaniu. W działania te nie był w ogóle zaangażowany Ignacy Paderewski, który od momentu wybuchu Powstania wielkopolskiego nie opuszczał Hotelu Bazar.

Walki rozprzestrzeniły się niemal na całą Wielkopolskę. 29 grudnia Polacy zdobyli między innymi Grodzisk Wielkopolski, Kłecko, Kórnik, Wielichowo i Witkowo. W tym samym czasie Niemcy zostali usunięci z Wronek. 30 grudnia 1918 opanowano Wągrowiec i Gołańcz. W tym samym czasie oddziały niemieckie zostały wysłane z Bydgoszczy w celu oczyszczenia z Polaków Gniezna. W nocy pod Zdziechową doszło do bitwy z Powstańcami. Polacy odnieśli w niej zwycięstwo, wzmocnieni przez posiłki z Wrześni. Dzięki temu mogli myśleć o dalszym rozszerzeniu działań zbrojnych na obszary Kujaw.

31 grudnia w Śremie garnizon niemiecki sam poddał się powstańcom, przekazując im koszary oraz broń. Na zachodzie sytuacja była trudniejsza – zamieszkiwało tam więcej Niemców. Stopniowo uformowała się linia frontu Lubasz – Miały – Kwilcz – Lwówek. Powstańcy przejęli kontrolę nad Kcynią, Kościanem i Obornikami. Tego samego dnia do Kalisza przyjechał oficer łącznikowy z Warszawy, który przywiózł ze sobą rozkaz uderzenia na Ostrów Wielkopolski. Miasto zostało zajęte bez walki.

1 stycznia 1919 roku Ignacy Paderewski opuścił Poznań. W tym samym czasie Powstańcy opanowali Jarocin, Mogilno, Nakło i Krotoszyn, które to miasto zdobyto z pomocą pociągu pancernego „Poznańczyk”. Dzięki zdobyciu Nakła Polacy mogli kontrolować część linii kolejowej przebiegającej na trasie Berlin – Piła – Bydgoszcz – Toruń – Królewiec. 2 stycznia Polacy zajęli Gostyń. Doszło też do uderzenia na Nowy Tomyśl, w którym ludność polska stanowiła tylko 10% mieszkańców. Miejscowość opanowano około 3 nad ranem i rozpoczęto przygotowania do ataku na Wolsztyn i Zbąszyń.

Tymczasem w Inowrocławiu, po nieudanych negocjacjach z Niemcami, oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego zaatakowały ratusz, pocztę, starostwo i koszary. Walki w Inowrocławiu skończyły się 5 stycznia, kiedy zawarto porozumienie, na mocy którego wojska niemieckie opuściły Inowrocław z bronią w ręku. W nocy z 4 na 5 stycznia Powstańcy zaatakowali oddziały niemieckie znajdujące się w Zbąszyniu. Początkowo udało się zająć miasto, jednak później napór Niemców zmusił Polaków do wycofania się. Do 5 stycznia Powstańcy zajęli między innymi: Czarnków, Jutrosin, Kruszwicę, Miejską Górkę, Rawicz, Strzelno i Wolsztyn.

W Poznaniu ostatnim punktem niemieckiego oporu była stacja lotnicza na Ławicy. Lotnicy nie zamierzali się poddać i grozili zbombardowaniem miasta. 6 stycznia Polacy zajęli lotnisko. Zdobyto je wraz ze stacjonującymi tam samolotami, które następnie zostały wykorzystane do organizowania lotnictwa powstańczego, a także stały się podstawą polskiego lotnictwa wojskowego.

Zobacz więcej: Bitwa o Ławicę.

Niemcy usiłowali zniszczyć samoloty, m.in. dwukrotnie przeprowadzono naloty bombowe z Frankfurtu nad Odrą, bombardując Ławicę i Strzeszyn. W odpowiedzi na zdobytych samolotach 9 stycznia 1919 roku Wiktor Pniewski wraz z poznańską eskadrą zbombardował frankfurckie lotnisko.

Wraz ze zdobyciem Ławicy, cały Poznań znalazł się w Polskich rękach. W ciągu kilku dni mniej lub bardziej intensywnej wymiany ognia na ulicach miasta, po obu stronach zginęło i odniosło rany około 30-40 żołnierzy. Stało się tak w wyniku zaskoczenia Niemców wybuchem walk i ich nieprzygotowania. Ludność Poznania spontanicznie zaangażowała się w działania powstańcze. Szybko zorganizowano zaopatrzenie i wyżywienie żołnierzy oraz punkty opatrunkowe i szpitale polowe.

Powstanie wybuchło też w odpowiednim momencie, kiedy w Niemczech trwało zamieszanie związane z bieżącą polityką i nie udało się szybko zorganizować ekspedycji do Wielkopolski. Ważnym elementem było też natychmiastowe przejęcie przez Polaków wszystkich podstawowych instytucji. Urzędy, poczta, administracja i banki funkcjonowały bez większych utrudnień.

Poznań znalazł się w rękach Powstańców, jednak walki w Wielkopolsce nie ustały, rozszerzyły się na część Kujaw, a także Pomorza – pod Czerskiem i Kościerzyną. 7 stycznia 1919 roku dowództwo dokonało podziału opanowanych ziem na siedem Okręgów Wojskowych:

– I Okręg: Poznań Miasto, Poznań Wschód, Poznań Zachód (dowódca: rtm. Bolesław Koperski),
– II Okręg: Września, Środa Wielkopolska, Witkowo, Gniezno (ppłk Kazimierz Grudzielski),
– III Okręg: Wyrzysk, Bydgoszcz, Szubin, Inowrocław, Strzelno, Mogilno, Żnin, Wągrowiec (mjr Napoleon Koczorowski),
– IV Okręg: Chodzież, Czarnków, Wieleń, Skwierzyna, Międzychód, Szamotuły, Oborniki (ppor. Zdzisław Orłowski),
– V Okręg: Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Grodzisk Wielkopolski, Babimost, Śmigiel, Kościan, Wschowa, Leszno (ppor. Kazimierz Zenkteller),
– VI Okręg: Śrem, Jarocin, Pleszew, Gostyń, Rawicz, Krotoszyn, Koźmin Wielkopolski (ppor. Zdzisław Ostroróg-Gorzeński),
– VII Okręg: Ostrów Wielkopolski, Odolanów, Ostrzeszów, Kępno (ppor. Władysław Wawrzyniak).

Następnego dnia utworzono dwa kolejne okręgi:

– VIII Okręg: Inowrocław, Strzelno (ppor. Paweł Cyms),
– IX Okręg: Kościan, Śmigiel, Leszno, Wschowa (ppor. Gomerski).

Miejscowości często przechodziły z rąk do rąk. Niemcy zajęli opanowany przez Polaków Czarnków, wysyłając silne oddziały z Piły. Powstańcy zdołali tymczasem opanować Sieraków. Rozpoczęła się tam ofensywa wojsk powstańczych na linii Sieraków – Chorzępowo – Zatom Stary – Kolno – Kamionna – Mnichy – Tuczępy – Miłostowo – Zębowo. W wyniku ciężkiego boju Powstańcy zajęli Chodzież. W Poznaniu tymczasem nie doszło do planowanych rozmów polsko-niemieckich, ponieważ zostały one zbojkotowane przez Niemców.

Ten okres walk Powstania wielkopolskiego miał charakter spontaniczny i obfitował w wiele lokalnych potyczek. Przyczyną takiego stanu rzeczy było kierowanie walkami prowadzonymi w różnych obszarach Wielkopolski przez dowódców okręgów wojskowych. Wyraźnie widoczne było też zróżnicowanie poziomu wyszkolenia i dowodzenia polskich oddziałów z różnych miejscowości.

Dla dalszego powodzenia Powstania konieczna była reorganizacja powstańczego wojska. Podstawowe cele zostały osiągnięte i z ochotniczych oddziałów należało utworzyć regularne wojsko. Stanisław Taczak rozpoczął te działania i jak na oficera z względnie niskim stopniem spisał się doskonale, potrzeba było jednak bardziej specjalistycznych działań. 8 stycznia 1919 roku Komisariat Naczelnej Rady Ludowej przejął władzę cywilną i wojskową. Naczelnym wodzem Powstania mianowany został przysłany z Warszawy przez Józefa Piłsudskiego gen. Józef Dowbor-Muśnicki.

Józef Piłsudski wysłał do Wielkopolski generała Józefa Dowbora-Muśnickiego z przekonaniem, że nie poradzi sobie w Wielkopolsce. Kompromitacja Muśnickiego skutecznie by go wyeliminowała z rywalizacji o dowódcze stanowiska w Wojskach Polskich. Jednak Józef Dowbor-Muśnicki sprawdził się jako fachowy, rzeczowy i konkretny oficer, które to cechy w Wielkopolsce są bardzo cenione. Dowbor-Muśnicki ściągnął też do Poznania swoich zaufanych ludzi. 31 stycznia obowiązki szefa sztabu objął pułkownik Władysław Anders. Szczególną rolę w Wojskach Wielkopolskich odegrali również: gen. Daniel Konarzewski, gen. Michał Milewski czy płk Stanisław Wrzaliński.

Nowe dowództwo Powstania stwierdziło konieczność zwiększenia liczebności oddziałów powstańczych i 17 stycznia ogłoszono pobór do Armii Wielkopolskiej. 26 stycznia 1919 roku, na placu Wolności w Poznaniu odbyła się podniosła uroczystość zaprzysiężenia Dowództwa Głównego i 1. Pułku Strzelców Wielkopolskich, połączona z wręczeniem chorągwi. Rota przysięgi, którą złożyli żołnierze:

W obliczu Boga Wszechmogącego w Trójcy Świętej Jedynego ślubuję, że Polsce, Ojczyźnie mojej i sprawie całego Narodu Polskiego zawsze i wszędzie służyć będę, że kraju Ojczystego i dobra narodowego do ostatniej kropli krwi bronić będę, że Komisarzowi Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu i dowódcom, i przełożonym swoim mianowanym przez tenże Komisariat, zawsze i wszędzie posłuszny będę, że w ogóle tak zachowywać się będę, jak przystoi na mężnego i prawego żołnierza-Polaka, że po zjednoczeniu Polski złożę przysięgę żołnierską, ustanowioną przez polską zwierzchność państwową.

Potem odbyła się defilada sformowanych już oddziałów piechoty, jazdy i artylerii – we wprowadzonych kilka dni wcześniej przepisowych mundurach i oznakach. Dokonano też przeglądu Straży Ludowej miasta Poznania.

Kiedy trwała reorganizacja wojsk, nie ustała też walka na poszczególnych frontach. Próbowano rozszerzyć zasięg Powstania. 12 stycznia 1919 roku miały miejsce walki pod Lesznem i Lipnem. Następnego dnia Niemcy zdobyli Szamocin. 14 stycznia Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zaapelował do Romana Dmowskiego i Komitetu Narodowego Polskiego o pomoc w zawarciu rozejmu. 18 stycznia 1919 roku rozpoczęły się obrady konferencji pokojowej w Paryżu. Jednym z reprezentantów Polaków był tam Roman Dmowski, który wygłosił słynne przemówienie, w którym poruszył m.in. kwestię ziem zaboru pruskiego.

29 stycznia 1919 roku, Roman Dmowski wygłosił na posiedzeniu Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych przemówienie, w którym uzasadniał prawa Polski do ziem zaboru pruskiego. Tymczasem w Wielkopolsce, w dniach 1-2 lutego toczyły się bardzo ciężkie walki o Szubin, Łabiszyn i Rynarzewo. 2 lutego miał miejsce początek rozmów polsko-niemieckich w Berlinie.  3 lutego załamała się niemiecka ofensywa na froncie północnym. Polacy kontratakiem odrzucili wroga za Noteć. Odbito Rynarzewo, a Powstańcy odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Kcynią. Tam Niemcy zostali rozbici pomimo wsparcia artyleryjskiego i wykorzystania w walce pociągu pancernego. Powstańcy zdobyli dużą ilość broni.

4 lutego Polacy odbili Szubin, odbyły się też walki w okolicach Rawicza, jednak nie udało się zdobyć samego miasta.  Rozmowy w Berlinie skończyły 5 lutego się fiaskiem. Strona polska odrzuciła niemieckie warunki, nakazujące rozwiązanie Armii Wielkopolskiej, uznanie suwerennych praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenie przez stronę polską odszkodowania za szkody powstałe podczas walk. Próbowano znów zdobyć Rawicz, jednak nieskutecznie. 7 lutego doszło do ciężkich walk o Kolno, które wielokrotnie było tracone i odbijane.

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret oficjalnie dopuszczający 16 przedstawicieli zaboru pruskiego do obrad w Sejmie Ustawodawczym. Na drugim posiedzeniu Sejmu 14 lutego Wojciech Trąmpczyński z Wielkopolski został wybrany marszałkiem. 11 lutego Komisariat Naczelnej Rady Ludowej rozwiązał wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów do nowych samorządów na 25 marca. Miało to służyć całkowitej polonizacji administracji wielkopolskiej. W tym czasie wciąż walczono o Rawicz, doszło też do ciężkiej bitwy o Słupię. Niemieckie Naczelne Dowództwo zostało przeniesione do Kołobrzegu w ramach przygotowań do skierowania wszystkich dostępnych sił przeciwko Wielkopolsce.

16 lutego 1919 w Trewirze o godzinie 18.00 został podpisany układ przedłużający rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który objął również front wielkopolski. Jednocześnie Armia Wielkopolska została uznana za wojsko sprzymierzone. Podpisanie rozejmu formalnie kończyło Powstanie wielkopolskie. Zobowiązano Niemców do zaprzestania kroków zaczepnych przeciw Polakom, wytyczono także linię demarkacyjną, którą Niemcy próbowali korygować na swoją korzyść i na poszczególnych odcinkach dochodziło wciąż do incydentów zbrojnych i lokalnych starć.

Zobacz: Skutki Powstania wielkopolskiego.