Powstanie styczniowe

[ Strona informacyjna: Powstanie styczniowe ]

[ Przyczyny ] [ Przebieg ] [ Skutki ]
[ Powstanie styczniowe w kulturze ] [ Uczestnicy ]
[ Filmy ] [ Książki ] [ Muzyka ] [ Wykłady ]

Od 1860 roku narastały represje władz carskich stosowane wobec ludności polskiej zamieszkującej na terenie rosyjskiego zaboru. Zaczął tworzyć się ruch konspiracyjny i niepodległościowy, coraz częściej organizowano manifestacje patriotyczne, które przyniosły nawet ofiary śmiertelne. W Warszawie 27 lutego 1861 roku od salwy rosyjskiej zginęło pięciu manifestantów, a 8 kwietnia Rosjanie ostrzelali bezbronny tłum i zginęło 100 osób. W ruchu konspiracyjnym wyodrębniły się dwie frakcje: stronnictwo Czerwonych, którzy popierali ideę rewolucji i walki zbrojnej z zaborcą, oraz stronnictwo Białych, zwolenników ugody z Rosją i czekania na odpowiedni moment polityczny do wybuchu Powstania.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu Powstania styczniowego była branka do rosyjskiego wojska, ogłoszona przez margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, naczelnika rządu cywilnego w Królestwie Polskim. Branka miała sparaliżować działanie organizacji spiskowych. Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych. Branka została zarządzona na 25 stycznia, wobec tego wybuch Powstania, przygotowywanego na wiosnę, wyznaczony został na noc 22 z 23 stycznia. Powstanie zostało ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 roku, wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy.

Powstanie styczniowe trwało do wiosny 1864 roku, swoim zasięgiem objęło objęło tylko ziemie zaboru rosyjskiego: Królestwo Polskie oraz tzw. ziemie zabrane, czyli wschodnie tereny I Rzeczypospolitej, które znalazły się pod zaborem rosyjskim, ale nie znalazły się w granicach Królestwa Polskiego. Powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej. w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Przez oddziały Powstania styczniowego przewinęło się około 200 000 ludzi. Było to największe polskie powstanie narodowe, miało też poparcie międzynarodowej opinii publicznej, które nie przyniosło jednak realnej pomocy dla walczących.

Pomoc nie nadeszła też ze strony chłopów, którzy uważali Powstanie styczniowe za „pański zryw”. Wykorzystały to władze rosyjskie, które chcąc zniechęcić ich do przyłączenia się do walki, ogłosiły uwłaszczenie chłopów. Mimo początkowych sukcesów Powstanie styczniowe zakończyło się klęską. Kilkadziesiąt tysięcy Powstańców zginęło w walce, blisko 1 tys. osób zostało skazanych na karę śmierci i straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Po bitwach Rosjanie palili miejscowości, które udzieliły schronienia Powstańcom, dokonywali rzezi ludności cywilnej, niszczono też dobra kultury. Ofiary w ludziach były ogromne. Na Litwie zginęło 10 tys. szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys. W Powstaniu styczniowym poległ tam więc co czwarty Polak.

Po upadku Powstania styczniowego, polski naród pogrążył się w żałobie, a rosyjskie władze przystąpiły do wzmożonej rusyfikacji. W 1867 roku zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet. Setkom miast wspierających Powstanie odebrano prawa miejskie. Skasowano polskie instytucje m.in. Bank Polski. Zlikwidowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich. Znaczna część społeczeństwa uznała walkę z zaborcą za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej. Mimo klęski i ogromnej skali represji jaka po Powstaniu styczniowym nastąpiła, pamięć o walce była szczególnie pielęgnowana w narodzie polskim, a Powstanie pozostawiło trwały ślad także w polskiej kulturze.