Przebieg Powstania styczniowego
[ Strona informacyjna: Powstanie styczniowe ]
[ Przyczyny ] [ Przebieg ] [ Skutki ]
[ Powstanie styczniowe w kulturze ] [ Uczestnicy ]
[ Filmy ] [ Książki ] [ Muzyka ] [ Wykłady ]
Zobacz: Przyczyny wybuchu Powstania styczniowego.
W związku z zarządzoną na 25 stycznia przez władze rosyjskie branką do wojska, którą objęci byli szlachta i mieszczaństwo działający w organizacjach niepodległościowych, wybuch Powstania styczniowego wyznaczony został na noc z 22 na 23 stycznia 1863 roku. Plan zakładał opanowanie Płocka, gdzie miał się ujawnić Rząd Narodowy. Branka została zbojkotowana i 22 stycznia wybuchło zbrojne Powstanie ogłoszone „Manifestem 22 stycznia” przez Tymczasowy Rząd Narodowy. Manifest wzywał narody polski, litewski i białoruski do walki z zaborcą, zarazem uroczyście ogłaszał zniesienie różnic stanowych oraz natychmiastowe uwłaszczenie chłopów.
Powstanie pierwotnie było planowane na wiosnę, zostało jednak przyspieszone z powodu ogłoszonej branki do rosyjskiego wojska. W związku z tym stronnictwo Czerwonych nie zdołało się do walki odpowiednio przygotować. Na wieść o wybuchu Powstania car przywrócił zawieszony w drugiej połowie 1862 roku Stan Wojenny. Reaktywowani zostali naczelnicy wojenni, którzy uprawnieni byli do powoływania sądów wojenno-polowych, działających w trybie „skróconym”, zatwierdzających wydawane przez nie wyroki śmierci.
W Królestwie Polskim stacjonowała 100 tys. rosyjska armia. Przeciw niej podczas pierwszych walk wystąpiło jedynie około 6 tys. Powstańców. W pierwszych dniach zrywu Polacy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: mazowieckim, podlaskim, augustowskim, płockim, lubelskim i sandomierskim. Wystąpienia powstańcze 21–25 stycznia miały miejsca m.in. w Małkini, Stelmachowie, Sokołowie, Łukowie, Białej Podlaskiej, Kodniu, Łomazach, Hrubieszowie, Kraśniku, Szydłowcu, Suchedniowie, Bodzentynie. Jednak większość ataków, m.in. z powodu słabego uzbrojenia, została odparta, a Powstańcy zaczęli organizować obozy, w których szkolono ochotników.
Po serii starć na początku Powstania styczniowego, wojskom powstańczym udało się opanować szosę brzeską i linię kolei petersburskiej, przerywając tym samym łączność Królestwa Polskiego z Imperium Rosyjskim. 26 stycznia dyktatorem Powstania styczniowego powołany został przebywający w Paryżu Ludwik Mierosławski. Ze względu na dużą przewagę Rosjan działania powstańcze miały charakter partyzancki. W instrukcjach dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela, nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów.
Członek Tymczasowego Rządu Narodowego Stefan Bobrowski ogłosił odezwy „Do braci Litwinów i Do braci Rusinów”, w których wzywał do powszechnej insurekcji, aby rozszerzyć zasięg Powstania. 17 lutego 1863 roku Ludwik Mierosławski przyjechał do Królestwa Polskiego. Jednak po dwóch przegranych bitwach pod Krzywosądzem 19 lutego i pod Nową Wsią 21 lutego wrócił do Paryża. Nie utrzymał stanowiska dyktatora. 11 marca, po przyłączeniu się białych do Powstania i kilku zwycięskich bitwach, w których dowodził, dyktatorem Powstania ogłosił się Marian Langiewicz. Zostało to uznane przez Komitet Centralny Narodowy.
Do Powstania przyłączyły się oddziały z terenów zaboru rosyjskiego leżących poza Królestwem Polskim. Oddziałom sformowanym na Żmudzi i Grodzieńszczyźnie dowodzili m.in. Zygmunt Sierakowski, Wincenty Konstanty Kalinowski i Walery Wróblewski. Zostały one szybko rozbite a gubernator wileński Michaił Murawjow wprowadził rządy terroru. Na terenach Ukrainy wobec sporu między szlachtą a chłopami Powstanie nie rozwinęło się. Walki powstańcze nie miały miejsca na terenie zaborów austriackiego i pruskiego. Jednak ich mieszkańcy pomagali Powstańcom dostarczając broń, ludzi i żywność. Z Wielkopolski mimo silnej kontroli na granicy przedarło się ok. 3 tysięcy ochotników, dodatkowe kilkaset z Warmii, Mazur, Pomorza Gdańskiego oraz Górnego Śląska.
Marian Langiewicz został aresztowany przez Austriaków w marcu 1863 roku. W maju 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy dzięki porozumieniu białych i frakcji umiarkowanej w ugrupowaniu czerwonych, stał się Rządem Narodowym. Od wiosny do jesieni 1863 roku, mimo klęsk militarnych, Powstanie trwało, m.in. dzięki zorganizowaniu sprawnego państwa podziemnego. Tajny Rząd Narodowy z Warszawy pod bokiem carskiej policji kierował organizacją struktur terenowych, wydawał prasę, ściągał podatki, nadzorował działanie tajnej Żandarmerii Narodowej. We wrześniu 1863 roku stronnictwo Czerwonych rozpoczęło akcje terrorystyczne wymierzone w zaborców. W jednym z zamachów omal nie zginął namiestnik Królestwa Polskiego, gen. Fiodor Berg.
Stronnictwo Białych liczyło na pomoc państw zachodnich, ale akcja poparcia dla Powstania styczniowego zorganizowana przez Napoleona III, polegająca na przesłaniu przez Francję, Wielką Brytanię i Austrię not dyplomatycznych zakończyła się niepowodzeniem. Stronnictwo Czerwonych natomiast liczyło na pomoc rosyjskich rewolucjonistów, licząc na rewolucję chłopską. Powstanie styczniowe było uznawane i popierane w całej Europie, jednak poparcie kończyło się zazwyczaj na słowach i realna pomoc nie nadeszła. Zawiedzione stronnictwo Białych powoli wycofywało się z popierania Powstania styczniowego. Chłopi ze strachu przez Rosjanami odmawiali przyjęcia ziemi na własność.
Stanisław Witkiewicz – Ranny powstaniec
Jesienią 1863 roku Powstanie osłabło. Próbował ratować je Romuald Traugutt, który 17 października 1863 roku został dyktatorem Powstania. Planował zwołać wiosną 1864 roku pospolite ruszenie. Przyspieszył uwłaszczenie, zaś wojska partyzanckie zaczął przekształcać w regularne kompanie, bataliony, pułki i korpusy. Powstały: I Korpus Powstańczy pod dowództwem Gen. Michała Heydenreicha działający w Lubelskim i Podlaskim, II Korpus Powstańczy pod dowództwem Gen. Józefa Hauke-Bosaka działający w Krakowskim, Sandomierskim i Kaliskim, III Korpus Powstańczy pod dowództwem Płk. Jana Koziełła-Poklewskiego, działający w Augustowskim oraz IV Korpus Powstańczy bez własnego dowództwa, złożony z samodzielnych dywizji: Mazowieckiej i Płockiej.
Działania te były jednak stanowczo spóźnione. Walki prowadzone były na coraz mniejszą skalę, a coraz liczniejsze wojska rosyjskie skutecznie rozbijały oddziały powstańcze. W marcu 1864 roku car Aleksander II wydał dekret o uwłaszczeniu. Miało to odciągnąć chłopów od popierania Powstańców. Z drugiej strony zamierzano przez to ukarać szlachtę biorącą udział w Powstaniu styczniowym, której miano odebrać ziemię i przekazać ją w ręce chłopów. Działania te odniosły pewien skutek, a siły Powstańców stawały się coraz słabsze.
Działalność rosyjskich komisji śledczych doprowadziła wkrótce do rozbicia organizacji powstańczej. 5 sierpnia 1864 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej zostali powieszeni członkowie władz Rządu Narodowego: Romuald Traugutt, Roman Żuliński, Józef Toczyski, Rafał Krajewski i Jan Jeziorański. Ostatni oddział Powstania styczniowego, dowodzony przez ks. Stanisława Brzóskę, bronił się na Podlasiu do wiosny 1865 roku.
Zobacz: Skutki Powstania styczniowego.