1943 r.: Powstanie w getcie warszawskim
[ Powrót do historii Polski ]
Getto warszawskie było zamkniętą i otoczoną murem dzielnicą położoną w północno-zachodniej części centralnej Warszawy, w której uwięziono Żydów warszawskich oraz przesiedlonych z gett w innych miejscowościach. W jego obrębie do marca 1941 roku zgromadzono ok. 460 tys. osób. Getto warszawskie osiągnęło gęstość zaludnienia sięgającą 146 tys. osób na 1 km², a na jeden pokój mieszkalny przypadały 3 osoby. Spowodowało to tragiczne warunki sanitarne, głód oraz epidemie chorób zakaźnych. W okresie od listopada 1940 do lipca 1942 roku z głodu i chorób zmarło ok. 100 tys. mieszkańców getta.
Od 22 lipca 1942 roku Niemcy rozpoczęli wywózki mieszkańców getta warszawskiego do obozów zagłady w ramach tzw. Operacji Reinhard, której celem była fizyczna likwidacja ludności żydowskiej. Jej częścią była akcja likwidacji getta warszawskiego. Mieszkańcy getta otrzymali nakaz opuszczenia domów. Zapowiedziano przesiedlenie ludności getta do obozów pracy poza Warszawą. Kolumny wysiedlonych prowadzone były na Umschlagplatz, kolejowy plac przeładunkowy. Stamtąd do 21 września 1942 roku do obozu zagłady w Treblince wywieziono ok. 300 tys. Żydów, co stanowiło ok. 80% mieszkańców getta.
Kolejna akcja likwidacyjna została przeprowadzona w dniach 18-22 stycznia 1943 roku, na rozkaz Heinricha Himmlera. Wywieziono wtedy do Treblinki około 6 tysięcy Żydów. Deportacje te spotkały się z pierwszym oporem zbrojnym żydowskich organizacji bojowych. Pierwsze w getcie organizacje polityczne mające za swój cel walkę z hitlerowcami powstały w marcu 1942 roku. Powstał Bojowy Blok Antyfaszystowski, który grupował lewicowe organizacje PPR, Poalej Syjon – Lewica, Haszomer Hacair i Dror.
Po drugiej akcji likwidacyjnej powstały Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy. ŻOB grupował młodych działaczy lewicowych ugrupowań, do których przyłączyli się też członkowie Bundu. Sztabem ŻOB dowodzili: Mordechaj Anielewicz, Icchak Cukierman, Berek Szajndmil, zastąpiony później przez Marka Edelmana, Hersz Berliński, Johanan Morgenstern, oraz Michał Rozenfeld. Pod koniec 1942 roku ŻOB liczyła około 600 żołnierzy.
ŻZW grupował prawicowych działaczy partii Syjonistów-Rewizjonistów i jej młodzieżówki – Betaru. Dowództwo stanowili Dawid Wdowiński, Michał Strykowski, Leon Rodal, dowódcą wojskowym był Paweł Frenkel. ŻZW liczyła około 250 żołnierzy. Ustalono zasady współpracy i podzielono się strefami obrony. W listopadzie 1942 roku działacze żydowscy spotkali się z kurierem rządu polskiego Janem Karskim, który na ich prośbę dwukrotnie wszedł do getta, z czego zdał później raport przez rządem.
Powstanie na terenie warszawskiego getta wybuchło 19 kwietnia 1943 roku, w momencie rozpoczęcia zarządzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta. Znajdowało się w nim już tylko ok. 50-70 tysięcy Żydów. Biorąc pod uwagę brak jakichkolwiek szans na powodzenie, stanowiło zbrojną odpowiedź na ludobójstwo, będąc również odwetem na hitlerowcach podjętym przez kilkuset bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej oraz Żydowskiego Związku Wojskowego.
Ze względu na swoją symboliczną wymowę, powstanie w getcie warszawskim uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii. Powstanie w getcie warszawskim trwało do połowy maja 1943 roku. Siły powstańcze składały się najprawdopodobniej z około 1000-1500 słabo uzbrojonych bojowników. Po upadku powstania Niemcy zrównali getto warszawskie z ziemią. Z rozkazu Adolfa Hitlera spalono i wysadzono wszystkie domy znajdujące się na terenie objętym walkami.
Znaczna część ocalałych powstańców skierowała się do oddziałów leśnych poza miastem, przede wszystkim formując ok. 60-osobowy żydowski oddział partyzancki Gwardii Ludowej im. Mordechaja Anielewicza.