Jacek Malczewski – Śmierć na etapie

Obraz Jacka Malczewskiego „Śmierć na etapie” został namalowany w 1891 roku. Jest to olej na płótnie o wymiarach 53 cm x 101 cm, znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu. Etap jest określeniem żargonowym dla pomieszczenia lub zbioru pomieszczeń, które w których w Rosji carskiej przetrzymywano zesłańców gnanych na Sybir po każdym dniu podróży pieszo lub kibitkami na tych terenach, gdzie nie sięgała sieć linii kolejowych. Zesłańcy do przejścia mieli nawet 5 tys. kilometrów, co trwało ponad rok.

Były to zazwyczaj pomieszczenia ciasne, zazwyczaj baraki, pozbawione podstawowych wygód, brudne, zarobaczone i przeznaczone wyłącznie na nocleg dla zesłańców i odpoczynek dla ich eskorty. Śmiertelność w czasie takiej podróży sięgała 10% zesłańców. Zapadali oni głównie na tyfus plamisty i inne choroby zakaźnie. Śmierć następowała też z wycieńczenia i głodu.

Etapy istniały jeszcze w początkach istnienia Związku Sowieckiego, ale w okresie późniejszym, wraz z rozwojem sieci kolejowej (budowanej przez skazańców), zostały zastąpione przez więzienia etapowe, gdzie na niewielkiej powierzchni gromadzono i przetrzymywano miesiącami w jeszcze gorszych warunkach tysiące skazanych, a śmiertelność sięgała 30%. Przez etapy przeszły setki tysięcy uczestników polskich zrywów niepodległościowych lat 1792-1905, a także wielu obywateli innych narodowości siłą wcielonych do imperium.

Jacek Malczewski, mimo, że nigdy nie był zesłańcem stworzył najbardziej przenikliwą i wstrząsającą jego wizję Sybiru. Obraz „Śmierć na etapie” należy do grupy „reporterskich” obrazów, malowanych na podstawie relacji tych, którzy ze zsyłki wrócili.