Wołyń 1943 – geneza

[ Strona informacyjna: Wołyń 1943 ]

[ Geneza ] [ Przebieg ] [ Filmy ] [ Książki ] [ Muzyka ] [ Ludobójstwo ] [ Okrucieństwo ] [ Pamięć ]

11 lipca 1943 roku (tzw. „krwawa niedziela”) to jedna z wielu zapomnianych dat w historii Polski. Tego dnia o świcie rozpoczęła się największa na Wołyniu (wschodnie tereny II RP, dziś w granicach Ukrainy) akcja ludobójstwa na narodzie polskim zorganizowana przez OUN, a dokonaną przez  UPA. Ukraińscy nacjonaliści zaatakowali ponad 100 miejscowości zamieszkałych przez Polaków. Ich celem było całkowite zlikwidowanie ludności polskiej na Wołyniu i w Galicji Wschodniej.

OUN tak instruuje w jednej z dyrektyw: „Zniszczyć wszystkie ściany kościołów i innych polskich budynków kultowych; zniszczyć drzewa przy zabudowaniach tak, aby nie pozostały nawet ślady, że tam kiedykolwiek ktoś żył, ale nie niszczyć drzew owocowych przy drogach; do 21 XI 1944 roku zniszczyć wszystkie polskie chaty, w których poprzednio mieszkali Polacy (…). Zwraca się uwagę raz jeszcze na to, że jeżeli cokolwiek polskiego pozostanie, to Polacy będą mieli pretensje do naszych ziem”.

Ten tragiczny dzień był jednak kulminacją trwającego od kliku miesięcy ludobójstwa ukraińskiego na Polakach, mającego na celu jak najszybsze wymordowanie ich wszystkich: od polskich dzieci po starców, zarówno kobiet jak i mężczyzn.

Wołyń – kraina historyczna położona w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy. Obecnie jest to część Ukrainy, znajdująca się w bliskiej odległości od Lwowa przy granicy z Polską i Białorusią. Od wieków był przedmiotem sporów między Królestwem Polski a Litwą. Na mocy unii lubelskiej w 1596 został przyłączony w całości do Polski. Po rozbiorach prawie cały teren Wołynia został przyłączony do Rosji jako gubernia wołyńska ze stolicą w Żytomierzu. Jedynie niewielki skrawek tych ziem znalazł się pod panowaniem Austrii.

Polacy pod zaborami cieszyli się względną swobodą, marszałkami szlachty wołyńskiej byli Polacy, działały liczne klasztory i szkoły polskie, jak na przykład słynne liceum krzemienieckie, które spełniało rolę polskiego uniwersytetu i do którego uczęszczał Juliusz Słowacki. W wyniku Powstania listopadowego i Powstania styczniowego nastąpiła konfiskata wielu dóbr magnatów rezydujących na Wołyniu i biorących czynny udział w walkach. Zamknięto wiele polskich klasztorów i szkół, w tym liceum krzemienieckie, co było wielkim ciosem dla polskiej kultury.

Po I wojnie światowej Ukraińcy nie potrafiący porozumieć się przy tworzeniu swojej państwowości sprowokowali wojnę z Polską, która również zaczynała się odbudowywać. Nie chcąc dopuścić do przyłączenia Galicji Wschodniej do Polski 1 listopada 1918 roku ukraiński odział Strzelców Siczowych niespodziewanie zaatakował Lwów. W walkach o miasto zamieszkałe w znacznej większości przez Polaków zasłynęły w szczególności „Orlęta Lwowskie”.

Zachodnie mocarstwa nie chciały początkowo uznać roszczeń Polaków do ziem zachodniej Ukrainy, jednak zmieniono zdanie i uznano, że Polska może zostać wykorzystana przeciwko bolszewikom. Do połowy lipca 1919 roku, przy pomocy między innymi „Błękitnej Armii” Generała Hallera wojska polskie wyparły Ukraińców za Zbrucz i zakończyły wojnę.  W 1923 roku Rada Ambasadorów zatwierdziła wschodnią granicę II Rzeczpospolitej, w której znalazły się zachodnie ziemie Wołynia i Galicja Wschodnia.

Zamieszkałe w 2/3 przez ludność ukraińską, województwo wołyńskie było jednym z najbardziej zaniedbanych i zacofanych cywilizacyjnie terenów II Rzeczpospolitej. Władze starały się nadrabiać ten dystans przede wszystkim odbudowując zniszczenia wojenne. Do roku 1929 powstało 75 km dróg o utwardzonej powierzchni, 113 nowych szkół, odrodziło się liceum krzemienieckie, rozpoczęto budowę linii kolejowej. W następnych latach przeprowadzono elektryfikację, powstawały teatry, kina, nowe gazety.

W pierwszych latach po I wojnie światowej władze polskie prowadziły politykę podporządkowania Ukraińców. Politykę polonizacji ziem z przewagą etniczną Ukraińców prowadzono poprzez kolonizację, nadawanie ziem żołnierzom i inwalidom wojennym, a następnie tworzenie osad wojskowych, wprowadzanie szkół dwujęzykowych w miejsce szkół ukraińskich. Ograniczono też działalność kulturalną mniejszości poprzez zamykanie niektórych stowarzyszeń czy konfiskatę wydawanych pism. W 1928 roku wojewodą wołyńskim został Henryk Józewski, który chciał pozyskać Ukraińców jako lojalnych obywateli II RP. Do szkół wprowadzono obowiązkową naukę języka ukraińskiego, ukraińskie spółdzielnie rolnicze i organizacje kulturalne mogły rozwijać się bez problemów.

Wieś wołyńska, film nakręcony w 1937 roku:

Tymczasem zaczął rodzić się ruch nacjonalistyczny, który występował przeciwko bolszewickiej Rosji mającej w swoim władaniu pozostałą część Ukrainy (Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka), a także mający w pamięci wojnę 1918-1919 i porażkę na rzecz Polski. Polityczna frustracja i niespełnione nadzieje na własne państwo, pchnęły dużą część radykalnych działaczy ukraińskich przeciwko Polsce.

W 1929 roku powstaje OUN, która od samego początku stała się organizacją nielegalną w II Rzeczpospolitej. Prowadziła na terytorium Polski działalność terrorystyczną. W rok od powstania OUN dokonano niemal 200 aktów dywersji na terenie Polski. Dokonywano podpaleń zboża i gospodarstw, przecinano druty telefoniczne, napadano na urzędników i listonoszy. Organizacja była odpowiedzialna za śmierć Bronisława Pierackiego.  Stepan Bandera, jeden z przywódców OUN, który przyjął odpowiedzialność za zamach, został początkowo skazany na karę śmierci, którą w wyniku amnestii zamieniono na dożywotnie więzienie.  Został z niego wypuszczony we wrześniu 1939 roku.

Po śmierci Józefa Piłsudskiego i wobec terrorystycznych działań Ukraińców, powrócono do polityki asymilacji narodowej. Nie przystąpiono do realizacji obiecanych w ugodzie polsko-ukraińskiej z 1935 roku rozwiązań autonomicznych na terenie Galicji Wschodniej oraz nie utworzono ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie. W grudniu 1935 roku powołano do życia Komitet do Spraw Narodowościowych, w którego skład wchodził premier i niektórzy ministrowie. Celem jego działalności było sformułowanie programu spolszczenia ludności na Kresach. Uważano, że najsilniejszym czynnikiem będzie religia. Na terenie województwa lubelskiego i wołyńskiego rozpoczęto zamykanie lub niszczenie cerkwi prawosławnych, czy też zmuszanie do wprowadzenia języka polskiego do liturgii. Całą akcję przeprowadzono przy pomocy wojska, a niechętnego takim działaniom Henryka Józewskiego odsunięto od władzy. Te ostatnie działania miały wpływ na ogromny wzrost niechęci do Polaków.

Duży wpływ na ideologię OUN miały totalitaryzmy niemiecki oraz włoski, organizacja współpracowała od początku swego istnienia z Abwehrą a także po wybuchu II wojny światowej z III Rzeszą. Zaplanowano nawet antypolskie powstanie, które jednak nie doszło do skutku w wyniku agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 roku.

Na terenach okupacji niemieckiej, w Generalnym Gubernatorstwie, żyło ponad pół miliona Ukraińców, których władze niemieckie faworyzowały w stosunku do Polaków. Ukraińcy cieszyli się wyższymi racjami żywieniowymi, zgadzano się na rozwój szkolnictwa ukraińskiego, a także zezwalano na studiowanie ukraińskiej młodzieży na uniwersytetach w Berlinie i Wiedniu. W grudniu 1939 roku powołano Ukraińską Policję Pomocniczą, a Ukraińcy służyli także w innych formacjach cywilnych.

OUN na kongresie w Krakowie podzieliła się na dwie frakcje proniemiecka OUN-M (melnykowcy, od nazwiska przywódcy Andrija Melnyka) oraz frakcja rewolucyjna, banderowska OUN-B. Owocem współpracy z Niemcami było powołanie dwóch ukraińskich jednostek wojskowych: batalionu Nachtigall, utworzonego z członków OUN-B, w którym zastępcą dowódcy został Roman Szuchewycz, oraz batalionu Roland, w którego skład wchodzili melnykowcy. W 1943 roku została powołana jeszcze jedna ukraińska formacja wojskowa w ramach armii niemieckiej – 14 Dywizja Grenadierów SS, znana jako SS-Galizien.

Po rozpoczęciu wojny Niemiec z sowiecką Rosją i wkroczeniu wojsk Wehrmachtu do Lwowa 30 czerwca 1941 roku, OUN wezwała do mordów. Na ulicach Lwowa rozdawano ulotki o następującej treści: „Lachów (czyli Polaków – przyp. BliskoPolski), Żydów i komunistów niszcz bez litości, nie miej zmiłowania dla wrogów Ukraińskiej Rewolucji Narodowej”.  Wtedy też Ukraińcy ogłosili, bez zgody Niemców, akt odnowienia Państwa Ukraińskiego, z tymczasową stolicą we Lwowie. Utworzono też rząd z premierem Jarosławem Stećką. Jednocześnie rozpoczęły się organizowane przez Ukraińców pogromy Żydów we Lwowie. Po kilkunastu dniach Niemcy aresztowali cały ukraiński rząd. Jarosław Stećko, wszyscy ministrowie i Stepan Bandera zostali uwięzieni.

W związku z tymi wydarzeniami i wobec kolejnych aresztowań, pod koniec 1942 roku powstaje UPA, formacja zbrojna Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, która miała walczyć ze wszystkimi okupantami o niepodległe, etnicznie czyste państwo ukraińskie. Na czele oddziałów UPA na Wołyniu stanął Dmytro Klaczkiwski, który jako największych wrogów wskazywał Polaków. Komendantem UPA został natomiast Roman Szuchewycz, który zadecydował o przeprowadzeniu analogicznej do działań na Wołyniu akcji w Galicji Wschodniej. Zobacz: Przebieg rzezi wołyńskiej.