Starzyński Stefan
Stefan Starzyński – ur. 19 sierpnia 1893 w r. Warszawie, zm. prawdopodobnie pomiędzy 21 a 23 grudnia 1939 r. w Warszawie lub okolicach. Polski polityk, ekonomista, publicysta, major rezerwy Wojska Polskiego i prezydent Warszawy w latach 1934 – 1939.
Urodzony w drobnomieszczańskiej rodzinie, w której pielęgnowane były tradycje powstańcze i patriotyczne. Dzieciństwo spędził w Łowiczu, gdzie podczas nauki w gimnazjum brał udział w strajku w 1905 roku. W warszawskim gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego, do którego uczęszczał od 1907 roku, brał czynny udział w działalności Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W wieku 17 lat został za tę działalność aresztowany i skazany na miesiąc pobytu w twierdzy Cytadeli Warszawskiej.
W 1914 roku ukończył ekonomię na Wyższych Kursach Handlowych Augusta Zielińskiego, obecnej Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz zaliczył dwa semestry prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Należał też do Związku Strzeleckiego. Po wybuchu I wojny światowej, aby uniknąć służby w armii carskiej, przeniósł się do Łodzi, gdzie mieszkała jego matka. Poślubił Józefę Wróblewską, z którą działał w Polskiej Organizacji Narodowej. Małżeństwo nie trwało długo, żona opuściła go w 1917 roku. W październiku 1914 roku wstąpił do Legionów Polskich. Jako dowódca plutonu II batalionu 5 pp brał udział w całym szlaku bojowym I Brygady Legionów Polskich. Walczył pod Stochodem, Rutką Sitowiecką i Sitowiczami n. Horyniem i innymi miejscowościami.
Po kryzysie przysięgowym Stefan Starzyński został zwolniony z Legionów i był internowany w Beniaminowie. Zimą 1918 roku część internowanych oficerów wybrała możliwość służby w Polnische Wehrmacht jako okres przetrwania, jednak Stefan Starzyński nie wybrał tej opcji. Znalazł się na liście 38 wypuszczonych, którzy chcieli powrócić do studiów lub zajęć przedwojennych. Znalazł się w Warszawie, gdzie kontynuował działalność konspiracyjną w POW.
1 listopada 1918 roku został wcielony do 1 kompanii oficerskiej Wojska Polskiego w Dęblinie. 18 grudnia został formalnie przyjęty do Wojska Polskiego z zatwierdzeniem stopnia porucznika i przydzielony do Dowództwa Okręgu Generalnego Warszawa na stanowisko referenta politycznego. Jako oficer Oddziału II przewoził z Szepietówki atamana Semena Petlurę. W czasie wykonywania tego rozkazu zaraził się tyfusem. 22 lipca 1920 roku na własną prośbę został przeniesiony z Oddziału II SG na front i przydzielony jako szef Oddziału II 13 Dywizji Piechoty, a następnie do dowództwa Grupy gen. Stanisława Hallera. We wrześniu 1920 roku Stefan Starzyński wyróżnił się w walkach z 1 Armią Konną Siemiona Budionnego.
Na własną prośbę w lipcu 1921 roku został zwolniony z czynnej służby, przeniesiony do rezerwy. W 1922 roku zmienił wyznanie na ewangelicko-reformowane i ożenił się ponownie, z Pauliną z Chrzanowskich primo voto Stanisławową Tylicką. Z rozkazu Józefa Piłsudskiego w latach 1922–1924 przejął obowiązki sekretarza generalnego Polskiej Komisji Reewakuacyjnej i Specjalnej, powołanej do realizacji polsko-rosyjskiego traktatu ryskiego. Komisja pracowała w Moskwie i innych miastach. Był zwolennikiem niezależnej, demokratycznej Ukrainy. W 1924 roku opublikował pod pseudonimem St. Stepol dwie prace: „Jak jest naprawdę dzisiaj w Rosji” i „Zagadnienia narodowościowe w Rosji Sowieckiej”.
W 1924 roku wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął pracę w Ministerstwie Skarbu, jako członek Sekretariatu Komitetu ekonomicznego Ministrów, kierowanego przez premiera i ministra skarbu Władysława Grabskiego. W atmosferze przewrotu majowego napisał swoje kredo gospodarczo-społeczne „Program rządu pracy w Polsce”. Postulował reformę administracji, która powinna znajdować się pod stałą kontrolą społeczną, rozwój samorządu terytorialnego i gospodarczego. Wyjście z kryzysu gospodarczego widział poprzez interwencjonizm podatkowy, kredytowy i celny. Domagał się rozszerzenia działalności państwowych monopoli i łączył nadzieje gospodarcze z rozwojem polityki morskiej Państwa, budową Gdyni i magistrali kolejowej Śląsk-Gdynia.
Po przewrocie majowym pracował jako urzędnik ds. szczególnych zleceń przy prezesie Rady Ministrów Kazimierzu Bartlu, a następnie dyrektor Departamentu Ogólnego Ministerstwa Skarbu i wiceminister skarbu. Był też posłem na sejm w latach 1930-1933, z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Józefa Piłsudskiego. Od grudnia 1932 roku został urlopowany z ministerstwa i mianowany wiceprezesem Banku Gospodarstwa Krajowego. W 1937 roku zaangażował się w polityczną działalność Obozu Zjednoczenia Narodowego. Był zwolennikiem autorytarnych rządów Józefa Piłsudskiego, a potem Edwarda Rydza-Śmigłego. Opowiadał się za aktywną rolą Państwa w kapitalistycznej gospodarce towarowej.
2 sierpnia 1934 roku zastąpił Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego na stanowisku komisarycznego prezydenta Warszawy. W 29 marca 1939 roku nowo wybrana Rada Miejska przeprowadziła głosowanie w sprawie wyboru nowego prezydenta miasta. Z powodu nieuzyskania większości przez żadnego z kandydatów, premier powołał na stanowisko prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego.
Bilans 5-letnich rządów Stefana Starzyńskiego jako prezydenta Warszawy to m.in. budowa ponad 100 tys. mieszkań z infrastrukturą, budowa 30 gmachów szkolnych i modernizacja kilkudziesięciu starych, wykończenie i oddanie do użytku – Muzeum Narodowego, Domu Turysty, hali targowej na Żoliborzu, szpitala Przemienienia Pańskiego, renowacja pałacu Blanka, Arsenału, pałacu Brühla, odkrycie fragmentu średniowiecznych murów Warszawy, przygotowanie wstępnego projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra o długości 25 km, modernizacja arterii wylotowych Warszawy, modernizacja siedmiu szpitali, budowa wiaduktu żoliborskiego nad Dworcem Gdańskim i przedłużenia ulicy Bonifraterskiej.
Doprowadził też do opracowania 4-letniego planu rozwoju gospodarczego Warszawy na lata 1938–1942. Plan przewidywał intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w kierunku zachodnim od dworca Głównego i budowę Dworca Zachodniego. Miała się rozwijać południowa Warszawa, tzw. Dzielnica Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Mokotów. W dzielnicy siekierkowsko-czerniakowskiej planował budowę ośrodka sportowo-rekreacyjnego, z myślą o zorganizowaniu w Warszawie igrzysk olimpijskich w latach pięćdziesiątych. Planował zorganizowanie w Warszawie w 1944 światowej wystawy przemysłowej na cześć 25-lecia odzyskania niepodległości. Rozwój przemysłu planował w dzielnicach: Bródno, Pelcowizna i Żerań. Powstać miała także nowa elektrownia.
Podczas kampanii wrześniowej, po odmowie wykonania rozkazu ewakuacji ze stolicy, sprawował od 8 września funkcję Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Rozbudowywał sieć cywilnej obrony stolicy: Ochotnicze Bataliony Obrony Warszawy, Robotnicze Bataliony Obrony Stolicy, Straż Obywatelską, bataliony Pracy i Radę Obrony Stolicy oraz Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej. Znakomity organizator, podtrzymywał ducha oporu ludności żarliwymi przemówieniami radiowymi. Zachowało się nagranie, w którym wypowiedział pamiętne słowa: „Chciałem, by Warszawa była wielka (…) I dziś widzę ją wielką…”. Po kapitulacji Warszawy był współtwórcą struktury administracji podziemnej. Współpracował z pierwszym komendantem głównym Służby Zwycięstwa Polski gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim.
Został aresztowany przez Niemców 27 października 1939 roku w ratuszu. Był przesłuchiwany w siedzibie Gestapo w alei Szucha a następnie więziony przy ul. Rakowieckiej, skąd trafił na Pawiak. Nie wiadomo jak zginął Stefan Starzyński. W latach 1969–1972 śledztwo w tej sprawie prowadziła sędzia Lidia Kwiatkowska z Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Wcześniejsze hipotezy mówiły, że Starzyński został zamordowany 19 marca 1944 roku w kopalni soli potasu, gdzie był więźniem filii obozu i pracował w Lipskim Ogólnym Przedsiębiorstwie Transportu, w którym produkowano części do samolotów. Według świadków, na kozłach ustawiono deskę, na której postawiono Stefana Starzyńskiego z dwoma pełnymi wiadrami wody. Stał na niej tak długo, aż zemdlał i zmarł.
Śmierć prezydenta historycy przypisują Einsatzgruppe IV pod dowództwem SS-Brigadeführera Lothara Beutela, która dnia 30 września 1939 roku została przerzucona do Warszawy. Pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej zakończył dochodzenie w dniu 8 września 2014 roku, które wykazało, że śmierć Stefana Starzyńskiego nastąpiła w wyniku rozstrzelania przez Gestapo, pomiędzy 21 a 23 grudnia 1939 roku w Warszawie lub jej okolicach. Sprawcami zabójstwa mieli być: SS-Oberscharführer Hermann Schimmann, SS-Hauptscharführer Weber i SS-Unterscharführer Perlbach. Istnieje też hipoteza, że Stefan Starzyński był więziony w niemieckim obozie koncentracyjnym w Dachau. Teza została odrzucona przez prokuratora IPN twierdząc, iż faktu jego pobytu nie odnotowano w dokumentach obozowych i nie była ona znana większości więźniów, w tym kronikarzowi historii obozu Tomaszowi Musiołowi, choć w takich samych okolicznościach więziony był w Sachsenhausen gen. Stefan Rowecki.
Zobacz też utwór poświęcony Stefanowi Starzyńskiemu z płyty L.U.C. „39/89 Zrozumieć Polskę” – Tribute to Stefan Starzyński