Karski Jan

Jan Karski – ur. 24 czerwca 1914 r. w Łodzi, zm. 13 lipca 2000 r. w Waszyngtonie – polski prawnik, historyk i dyplomata, obywatel Polski i Stanów Zjednoczonych, wykładowca akademicki i profesor Uniwersytetu Georgetown. Autor pierwszego raportu o holokauście, którego był naocznym świadkiem podczas swojej tajnej misji.

Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Jan Romuald Kozielewski, wychował się w rodzinie katolickiej, w środowisku wielokulturowej Łodzi. Ukończył studia na wydziale prawa i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Uczęszczał też do Wołyńskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Marcina Kątskiego we Włodzimierzu Wołyńskim. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Po wybuchu II wojny światowej brał udział w wojnie obronnej 1939 roku. Po 17 września 1939 roku znalazł się w sowieckiej niewoli; więziony w łagrze NKWD w Kozielszczynie pod Połtawą. Udawał zwykłego szeregowca i został objęty wymianą jeńców pomiędzy sowietami a Niemcami. Po ucieczce z niemieckiego transportu, w grudniu 1939 roku, dotarł do Warszawy i zaangażował się w działalność konspiracyjną. Działał pod pseudonimem „Witold”.

Od stycznia 1940 roku działał z ramienia władz podziemnych w misjach kurierskich do rządu polskiego na uchodźstwie we Francji. W czerwcu 1940 roku został ujęty przez Gestapo na Słowacji. W trakcie brutalnych przesłuchań, obawiając się, że nie wytrzyma kolejnych tortur, nie widząc szansy na ratunek podciął sobie żyły obu rąk. Został odratowany i przewieziony przez Gestapo do okupowanej Polski.

Został odbity ze szpitala w Nowym Sączu we wspólnej akcji PPS i ZWZ. Rozpoczął działalność w Biurze Propagandy i Informacji Komendy Głównej AK. Był też aktywnym uczestnikiem Frontu Odrodzenia Polski organizacji założonej przez Zofię Kossak-Szczucką kontynuującej działalność przedwojennej Akcji Katolickiej.

Dwukrotnie przedostał się do getta warszawskiego, a następnie, w przebraniu ukraińskiego strażnika pomocniczej formacji SS, wszedł na teren obozu w Izbicy, z którego Niemcy transportowali Żydów na śmierć. Swoje raporty przygotowywał i redagował razem z bratem Marianem Kozielewskim, przedwojennym oficerem polskiej policji oraz pierwszym komendantem granatowej policji w Warszawie, który podczas okupacji był komendantem Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego.

Pierwszy raport powstał już w końcu grudnia 1939 roku i został przekazany Dobrosawowi Adamowicowi, chargé d’affaires Poselstwa Jugosławii w Warszawie. Raport ten przez Belgrad i Paryż trafił do premiera rządu gen. Władysława Sikorskiego. Drugi z raportów powstał na początku lutego 1940 roku w Angers, spisany z pamięci przez kuriera.

Trzeci raport, spisany już samodzielnie przez Jana Karskiego został w ostatecznej wersji zredagowany w początku grudnia 1942 roku w Londynie i przekazany polskiemu rządowi. Następnie, w wersji angielskiej, także przywódcom alianckim. Był to efekt misji powierzonej mu przez Cyryla Ratajskiego, Delegata Rządu na Kraj. Część raportu dotycząca eksterminacji Żydów powstała przy współpracy środowisk żydowskich i była relacją naocznego świadka z getta warszawskiego oraz obozu tranzytowego w Izbicy. Raport mówił też o strukturze, organizacji i funkcjonowaniu Państwa Podziemnego w okupowanej Polsce.

Na podstawie dokumentów przywiezionych przez Jana Karskiego w postaci mikrofilmów i potwierdzonych jego świadectwem, ówczesny minister spraw zagranicznych w rządzie RP w Londynie Edward Raczyński przygotował i 10 grudnia 1942 roku przedstawił aliantom szczegółowy raport o holokauście. Został on też wydany w formie broszury pod tytułem „The Mass extermination of Jews in German occupied Poland” („Masowa eksterminacja Żydów na terenie okupowanej przez Niemców Polski”).

28 lipca 1943 roku Jan Karski został przyjęty przez Franklina Delano Roosevelta, prezydenta USA. Przekazał postulaty przywódców żydowskich o ratunek. Proponował wystosowanie ulitmatum wobec Niemiec oraz bombardowanie linii kolejowych prowadzących do obozów zagłady.

Podczas tego spotkania w pewnym momencie prezydent Roosevelt miał przerwać raport na temat Żydów i powiedzieć: „Policzymy się z Niemcami po wojnie. Panie Karski, proszę mnie ewentualnie wyprowadzić z błędu, ale czy Polska jest krajem rolniczym? Czy nie potrzebujecie koni do uprawy waszej ziemi?”

Jan Karski przedstawiał swój raport wszędzie, gdzie udało mu się dotrzeć. Rozmawiał z politykami, biskupami, przedstawicielami mediów, a nawet artystami i przedstawicielami przemysłu filmowego z Hollywood. Nie znalazł jednak zainteresowania sprawą żydowską, a wielu słuchaczy uważało, że jego relacje są niewiarygodne i są propagandą rządu polskiego na uchodźstwie.

W 1944 roku na polecenie rządu emigracyjnego w Londynie, po nieudanej próbie nakręcenia filmu poświęconego swojej misji, Jan Karski napisał książkę „Tajne państwo”, której angielski tytuł brzmiał „Story of a Secret State”. Książka ukazała się w Bostonie, w listopadzie 1944 roku i odniosła ogromny sukces. Sprzedaż sięgnęła 400 tysięcy egzemplarzy. Z niej zwykli Amerykanie dowiedzieli się o walce Polaków, okrucieństwie niemieckiego okupanta i roli Państwa Podziemnego, a także o zagładzie Żydów.

Zobacz: Jan Karski – „Tajne Państwo”.

Jan Karski został dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari, a wojnę zakończył w stopniu proucznika AK. Po wojnie II wojnie światowej związał się z jezuickim Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie, gdzie uzyskał tytuł doktora, a następnie profesora nauk politycznych. Przez 40 lat wykładał na Wydziale Służby Zagranicznej stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu.

Napisał też monografię „Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945. Od Wersalu do Jałty”. W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, a 4 lata później został odznaczony przez prezydenta RP na uchodźstwie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1998 roku, w 50. rocznicę powstania państwa Izrael został nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Mount Olivet, u boku żony, Poli Nireńskiej.