Stanisław Staszic

Stanisław Staszic – ur. przed 6 listopada 1755 r. w Pile, zm. 20 stycznia 1826 r. w Warszawie, polski działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz polityczny i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog. Ksiądz katolicki, ale przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi duszpasterskiej i nie nosił sutanny. Wysoki urzędnik państwowy. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, z której wyniósł patriotyzm i silne poczucie niesprawiedliwości społecznej. Po ukończeniu seminarium duchownego w Poznaniu, na przełomie lat 1778/1779 otrzymał święcenia kapłańskie.

Dalsze wykształcenie uzyskał w latach 1779–1781 we Francji i Niemczech. W tym okresie poznał i odwiedzał Alpy i Apeniny. Po powrocie do Polski, mimo wszechstronnego wykształcenia, ze względu na pochodzenie nie mógł ubiegać się o funkcję publiczną. Otrzymał posadę wychowawcy synów byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Na kanwie rozmów z byłym kanclerzem na temat stanu Rzeczpospolitej Staszic napisał „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, które wypełnione były patriotyczną troską o Rzeczpospolitą.

Wydane były anonimowo i zawierały program reform państwa m.in. w kwestii oświaty. Według niego edukacja miała budować patriotyzm i postawy społeczne oraz przygotowywać do praktycznych zadań. W rozdziale pt. „Sposób ratowania Polski od podziału” poruszał problemy z okresu poprzedzającego ostateczny upadek Rzeczypospolitej. Był to jeden z pierwszych ważnych głosów w dyskusji, która doprowadziła do Konstytucji 3 Maja.

W 1790 roku wydał także anonimowo „Przestrogi dla Polski”, w których podkreślał, że narodu nie można utożsamiać jedynie ze szlachtą, że tworzą go wszystkie stany, a ustrój, który uprawnia jedynie niewielką część narodu do decydowania o sprawach całego państwa jest zgubny. Piętnował samowolę i prywatę szlachty, jako przyczyny, które doprowadziły do upadku Polski. Stanisław Staszic potrafił też zadbać o własne sprawy finansowe i zdobyty majątek pożytkował w szczytnych celach. Gdy został właścicielem ziemi w okolicy Hrubieszowa, w 1816 roku uwłaszczył tamtejszych chłopów oraz założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, które było rodzajem spółdzielni.

Stanisław Staszic miał też ogromne zasługi dla organizacji szkolnictwa wyższego i życia naukowego w kraju. Aktywnie udzielał się Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk. Na potrzeby tej instytucji ufundował gmach zwany Pałacem Staszica, a który współcześnie stał się siedzibą Polskiej Akademii Nauk. W czasach Królestwa Polskiego, jako zastępca ministra Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zrobił wiele dla podniesienia poziomu edukacji i kwalifikacji zawodowych niższych warstw społecznych. Zdawał sobie sprawę, że aby zbudować nowoczesny przemysł, należy wykształcić specjalistów w kraju. Powołał przy Dyrekcji Górniczej w Kielcach Szkołę Akademiczno-Górniczą, która stała się zalążkiem Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Przez kilka lat sterował całą gospodarką Królestwa Polskiego, stojąc na czele rządowej Dyrekcji Przemysłu i Kunsztów. Przygotował wówczas plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Wznowił eksploatację węgla kamiennego ze złoża Reden na terenie obecnej Dąbrowy Górniczej. Z inicjatywy Staszica powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku. Zmarł otoczony powszechnym szacunkiem, a jego pogrzeb stał się ogromną manifestacją patriotyczną.