Słownik lustracyjny

[ Zobacz również: Słownik historyczny | Słownik komunistyczny ]

Agent – tajny współpracownik organów bezpieczeństwa, jedna z kategorii OZI. Posiadał bezpośrednie dotarcie do ośrodka, grupy lub osób uprawiających daną działalność, cieszył się ich zaufaniem oraz posiadał możliwości rozpracowania. Agenci byli szkoleni i w toku pracy coraz bardziej związywani z bezpieką. W 1957 roku termin agent zastąpiono pojęciem tajnego współpracownika.

Akta operacyjne – wytworzona przez SB, dokumentacja wszystkich rodzajów spraw operacyjnych, teczek personalnych i pracy tajnych współpracowników, teczki osób opiniowanych, dokumentację sprawozdawczą i korespondencję operacyjną oraz wszelkie przepisy, jak: zarządzenia, rozkazy, okólniki, instrukcje i wytyczne dotyczące pracy operacyjnej i akta mobilizacyjne.

Dokument T – określenie dokumentów wytworzonych przy inwigilacji środkami techniki operacyjnej. Były to nagrania i stenogramy podsłuchanych rozmów telefonicznych, nagrania i stenogramy z podsłuchu pokojowego, fotografie i filmy, informacje uzyskane ze skopiowanych telegramów i teleksów.

Dokument W – określenie kopii niejawnie przeglądanej korespondencji, bądź niejawnie skonfiskowana korespondencja.

Doniesienie – określenie SB na dokument spisany przez współpracownika, lub notatka spisana przez oficera prowadzącego z ustnego przekazu współpracownika. Z oryginalnych doniesień, spisanych ręcznie przez współpracownika sporządzano maszynopisowe odpisy, które umieszczane były razem z oryginałami w teczce pracy współpracownika.

Dysponent lokalu kontaktowego – jest to kategoria współpracy z SB, zaliczana do OZI. Osoba, która, użyczała swojego mieszkania SB dla celów operacyjnych jako lokalu kontaktowego dla potajemnych spotkań funkcjonariuszy z agentami, lokalu przejściowego dla założenia przez funkcjonariuszy instalacji podsłuchowych lub podglądu fotograficznego i filmowego w sąsiadującym mieszkaniu osoby inwigilowanej. Lokale użyczane były też jako zaplecze dla sprzętu, dokumentów, ubrań i jako kryjówka dla funkcjonariuszy prowadzących tajne rewizje i obserwacje. Osoby takie były pozyskiwane na zasadach werbunku tajnych współpracowników.

Figurant – funkcjonujące w żargonie SB określenie osoby poddanej inwigilacji. Określenie „figurant” może być mylące w przypadku określeń osób będących agentami wywiadu SB, byli oni rejestrowani  jako „figuranci rozpracowania operacyjnego”, co miało służyć wewnętrznej konspiracji pracy wywiadu.

Informator – kategoria OZI. Jak zapisano w instrukcji komunistycznych służb bezpieczeństwa „to tajny współpracownik organów bezpieczeństwa, który znajduje się lub posiada łączność ze środowiskiem interesującym organa bezpieczeństwa i ujawnia osoby prowadzące wrogą działalność. Informatorem może być również tajny współpracownik zwerbowany dla wykonania specjalnego zadania – obserwacji osób podejrzanych, ochrony obiektów specjalnego znaczenia, ustalenia i innych. W odróżnieniu od agenta informator nie posiada bezpośredniego dotarcia do wrogiej organizacji, siatki wywiadu, spisku, grupy, ale znajduje się w środowisku ludzi potencjalnie  wrogich i podejrzanych. Informator obserwuje systematycznie przejawy wrogiej działalności, ujawnia osoby prowadzące wrogą działalność i może pomóc w dotarciu do organizacji lub wrogich grup.”

Konsultant – zaliczany do kategorii OZI, osoba która z racji posiadania odpowiednich kwalifikacji naukowych lub zawodowych była angażowana przez SB do zbadania niektórych problemów wyłaniających się w toku pracy operacyjnej. I które to problemy wymagają wiedzy fachowej, specjalnego przygotowania naukowego.

Kontakt operacyjny (KO) – kategoria OZI UB oraz SB. KO to tajna, świadoma i odpłatna współpraca, jednak o bardziej uproszczonych procedurach. KO działał w taki sposób jak TW, jednak nie pobierano od niego pisemnego zobowiązania do współpracy, nie oczekiwano od niego realizacji zleconych przedsięwzięć, lecz jedynie korzystano z jego wiedzy, a informacje udzielane przez KO były przekazywane głównie ustnie, a z takie spotkania była sporządzana przez oficera prowadzącego notatka.

Kontakt poufny – półformalna kategoria OZI, nie był rejestrowany w kartotekach, ich ewidencję mieli prowadzić zastępcy komendantów wojewódzkich MO ds. SB. Nie pobierano od nich pisemnych zobowiązań o współpracy. Mieścił się w definicji pomocy obywatelskiej, a następnie pomocy obywatelskiej i kontaktu służbowego. Były to osoby wyświadczające doraźne usługi w ramach posiadanych umiejętności lub mogły takie usługi wyświadczać z powodu miejsca zamieszkania, funkcji społecznej lub zawodowej. Od 1970 roku funkcje kontaktu poufnego przejęły kategorie kontaktu operacyjnego i kontaktu służbowego.

Kontakt służbowy – był to kontakt OZI. W ramach kontaktu służbowego, otrzymywano informacje od pracowników zakładów pracy, urzędów i innych instytucji. Informacje te były udzielane ustnie lub pisemnie i miały na celu współdziałanie na określonych odcinkach. Były utrzymywane na odpowiednich szczeblach służbowych.

Oficer prowadzący – pracownik operacyjny SB, osobiście współpracujący z tajnymi współpracownikami lub innymi kategoriami donosicieli SB. Był odpowiedzialny za przeprowadzanie spotkań ze współpracownikiem, odbieranie od niego doniesień, wyznaczanie mu zadań i wynagradzanie go oraz zapewnienie konspiracji spotkań. To oficer prowadzący rejestrował współpracownika i dokumentował współpracę w teczce personalnej i teczce pracy.

Osobowe źródło informacji (OZI) – osoba współpracująca w sposób tajny i świadomy ze służbami specjalnymi udzielając informacji. OZI byli zarówno tajni współpracownicy, jaki i kontakty operacyjne, służbowe, agenci, informatorzy czy rezydenci. Pojęcie to zostało wprowadzone, zgodnie z terminologią służb specjalnych do ustawy lustracyjnej. W 2007 roku zostało uznane za niekonstytucyjne, ponieważ według Trybunału ktoś nie mógł być OZI, gdy nie wiedział, iż został zarejestrowany jako osobowe źródło informacji. Jednak określenie kategorii OZI, za jaką uznawano daną osobę, było wewnętrzną sprawą resortu i można zaryzykować stwierdzenie, że niemal żaden ze współpracowników bezpieki nie wiedział, za jaką kategorię OZI jest uznawany, ani jakie kategorie OZI w ogóle istnieją. Ale wszyscy współpracownicy bezpieki byli w pełni świadomi swojej roli.

Pion B – jednostki SB, których zadaniem było prowadzenie obserwacji osób i obiektów na polecenie jednostek operacyjnych SB.

Pion C – jednostki SB, których zadaniem było prowadzenie kartotek i archiwów SB oraz dokonywanie wszystkich czynności związanych z rejestracją czynności operacyjnych SB, przechowywaniem, ewidencją, wypożyczaniem i udostępnianiem akt, udzielaniem informacji z kartotek.

Pomoc obywatelska – termin stosowany przez komunistyczną bezpiekę wobec osób, które z własnej woli udzielały informacji SB. Klasyfikowano tak zarówno takie osoby, które same się do SB zgłaszały, jak i takie, według instrukcji bezpieki, „na których pomoc i dyskrecję można liczyć”. Tak udzielana pomoc obywatelska nie była traktowana jako kontynuowana współpraca, ale zaliczana do kategorii OZI.

Rezydent – OZI, tajny współpracownik, który z polecenia służb kierował pewną liczbą przydzielonych mu informatorów. Musiał być wysoce zaufaną osobą, w zasadzie musiał spełniać wymogi kadrowego pracownika bezpieki.

Tajny współpracownik (TW) – zwrot zaczerpnięty z terminologii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL i oznacza on osobę, która świadomie i dobrowolnie oraz za wynagrodzeniem współpracowała z SB. Należy do kategorii OZI. Do około 1956 roku, jako TW były też werbowane osoby, które podpisały zobowiązanie do współpracy pod wpływem tortur i zastraszania. Taka przymusowa współpraca była jednak mało efektywna, znacznie większą skuteczność miała motywacja w formie wynagrodzenia pieniężnego, bądź też w formie dóbr materialnych trudno dostępnych w PRL czy przywilejów, jak np. awans w pracy lub wydanie paszportu. W końcowej fazie swojego istnienia, w sierpniu 1989 roku SB miała zarejestrowanych 90 tys. tajnych współpracowników.

Teczka personalna – akta, w których gromadzono dokumentację dotyczącą pozyskania i przebiegu współpracy z tajnym współpracownikiem. Teczka zawierała pseudonim, numer ewidencyjny, raport z werbunku, wszystkie szczegółowe dane współpracownika, a także daty rozpoczęcia i zakończenia współpracy. W teczce składano też zobowiązanie do współpracy, materiały operacyjne dotyczące osoby współpracownika, charakterystykę jego osoby spisaną przez oficera prowadzącego oraz pokwitowania wypłat wynagrodzeń lub otrzymania podarunków i ewentualne materiały kompromitujące.

Teczka pracy – akta, w których gromadzono doniesienia tajnego współpracownika, odpisy doniesień i wyciągi z nich, notatki oficera prowadzącego z informacji przekazanych przez współpracownika wyłącznie ustnie, materiały przekazane przez niego przekazane. Składała się z dwóch części, w pierwszej zebrany był wykaz spotkań, wykaz osób występujących w materiałach i wykaz osób, które zapoznały się z materiałami. W drugiej części umieszczano oryginalne doniesienia współpracownika i oryginalne notatki oficera prowadzącego z informacji uzyskanych od współpracownika. W teczce pracy unikano umieszczania materiałów, które mogłyby identyfikować tożsamość współpracownika, te bowiem były gromadzone w teczce personalnej.