Biłgoraj

[ dolnośląskie ] [ kujawsko-pomorskie ] [ lubelskie ] [ lubuskie ] [ łódzkie ] [ małopolskie ] [ mazowieckie ]
[ opolskie ] [ podkarpackie ] [ podlaskie ] [ pomorskie ] [ śląskie ] [ świętokrzyskie ]
[ warmińsko-mazurskie ] [ wielkopolskie ] [ zachodniopomorskie ]

Biłgoraj położony jest w południowej części województwa lubelskiego, w historycznej Małopolsce, w bezpośrednim sąsiedztwie Roztocza, wśród lasów Puszczy Solskiej, nad rzeką Ładą. Obszar ten do czasów jagiellońskich znajdował się na rubieżach państwa polskiego: w czasach piastowskich leżał na granicy Grodów Czerwieńskich, a potem stanowił wysunięty cypel Małopolski wciśnięty pomiędzy ziemie ruskie.

Miasto Biłgoraj powstało w latach 70. XVI wieku, prawdopodobnie założone przez Adama Gorajskiego „Młodszego”. Miasto lokowano na zalesionym wzniesieniu nazywanym Białym Gorajem i stąd wzięła się jego nazwa. Gorajscy, polski ród szlachecki, pochodzenia rusińskiego, na przełomie XVI i XVII wieku byli jednymi z najaktywniejszych polskich działaczy kalwińskich. Stąd wpływy protestanckie w Biłgoraju.

Biłgoraj stanowił prężnie rozwijający się ośrodek rzemiosła, zwłaszcza dość wąskiej dziedziny, jaką była produkcja sit. Cech sitarski w Biłgoraju powstał przed 1693 rokiem. Produkcja ta stała się zajęciem rodzinnym Biłgorajan, a z czasem sitarze stali się dominującą grupą społeczną, która miała swoje charakterystyczne tradycje, stroje i tańce oraz tajny język sitarski, rodzaj szyfrowanej mowy.

W połowie XVII wieku linia Gorajskich wygasła i Biłgoraj, wciąż jako miasto prywatne, znalazł się w rękach Szczuków, a sto lat później Potockich. W XVIII wieku powstała pierwsza w mieście świątynia rzymskokatolicka – Kościół Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Po I rozbiorze Polski Biłgoraj przyłączono do Austrii, jednak w wyniku korekty granic w 1776 roku miasto wróciło do Polski. Po III rozbiorze miasto zostało ponownie włączone do Austrii i znalazło się w granicach Galicji. Ze względu na położenie Biłgoraja w lasach Puszczy Solskiej, region ten był bazą działania licznych polskich oddziałów w Powstaniu styczniowym. Polskie organizacje konspiracyjne działały w mieście jeszcze przed wybuchem powstania.

Około 1820 roku Stanisław Kostka Nowakowski wybudował w Biłgoraju pałac, którego architekturę wzorowano na warszawskich Łazienkach. Wokół niego powstał romantyczny park i folwark nazwany Rożnówką. Pałac był centrum krzewienia kultury: m.in. organizowano tam spotkania wzorowane na dawnych, królewskich obiadach czwartkowych. Obiekt ten został zniszczony przez wojska rosyjskie w czasie I wojny światowej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wzrosły inwestycje w mieście, jednak wciąż większość zabudowy stanowiły dawne domy z drewna. W 1939 roku Biłgoraj liczył ok. 8,3 tys. mieszkańców, z czego aż 5 tys. stanowili Żydzi, niecałą setkę Ukraińcy, a resztę Polacy. Ciekawostką jest, że w Biłgoraju wychowywał się Izaak Baszewis Singer, późniejszy laureat nagrody Nobla w dziedzinie literatury, a miiasto wywarło znaczący wpływ na jego późniejszą twórczość.

W czasie II wojny światowej miasto było dwukrotnie bombardowane, a drewniana zabudowa uległa spaleniu. Zniszczone zostało około 80% budynków. Biłgoraj znalazł się na obszarze objętym niemieckim Generalnym Planem Wschodnim. Według tego planu region ten miał zostać pozbawiony ludności polskiej i jako pierwszy w okupowanej Polsce stać się terenem osadnictwa niemieckiego. Do miasta przybywali też kolaboranci ukraińscy.

Jednocześnie tereny Puszczy Solskiej były silnie obsadzone polskimi oddziałami partyzanckimi, głównie z AK. Na obszarze miasta dochodziło do akcji dywersyjnych, które odbijały się szerokim echem w kraju. W okolicy Biłgoraja odbyły się dwie największe bitwy polskiego podziemia: na Porytowym Wzgórzu i pod Osuchami.

W lipcu 1944 roku partyzanci AK i Batalionów Chłopskich wkroczyli do Biłgoraja, zorganizowali defiladę oraz utworzyli Delegaturę Rządu w Londynie i własne służby porządkowe. Jednocześnie władze sowieckie zaczęły tworzyć własną administrację. Miasto było ośrodkiem działania żołnierzy wyklętych.

Po zakończeniu II wojny światowej, pod komunistyczną władzą, rozpoczęła się odbudowa miasta. W miejscu starej architektury drewnianej powstała nowa zabudowa mieszkalna i usługowa. Dopiero w latach 80. XX wieku zaczęły powstawać pierwsze komórki „Solidarności”, a podczas stanu wojennego wielu z działaczy zostało internowanych.